Euskararen Gramatika

36.9. Hasierako muga adierazten duten formak

36.9a Hasierako muga adierazten duten formek -tik atzizkia edo gero postposizioa daramate, perpausaz besteko osagarrietan bezala (etorri zenetik, etorri zenez gero, etorriz gero).

36.9b Erlatiboarekin eginiko -netik forma da zeregin honetan maizenik erabiltzen dena. Esan bezala, uneko gertakaria aipatuz seinalatzen du forma honek perpaus nagusiko gertakariaren hasiera: Bakarrik gelditu zenetik dabil triste. Zenbaitetan, hala ere, iraupeneko predikatua duelarik, gertakari bien aldiberekotasuna ere ematen du aditzera, hasierako unea nabarmenduz betiere: Herrenka dabilenetik etxe inguruan egiten ditu paseoak, hau da, ‘herrenka ibiltzen hasi zenetik’. Perpaus nagusiko gertakaria, berriz, iraupenekoa da beti: Jaiki denetik, {lanean ari da ∼ bi aldiz joan da sukaldera}.

Hasierako unearen adierazpenari zehaztasun batzuk eransten zaizkio inoiz, osagai adberbialen bitartez; hala, iraupenaren nozioa indartzen duena: Hori jakin zuenetik aurrera lasaiago bizi izan zen. Azken mugaren aipamena ere egin daiteke, esan den bezala, korrelazioa eratuz, ohiko postposizio sintagma baten bidez nahiz perpaus baten bidez: Gerla amaitu zenetik hona gauza asko gertatu dira; Lanean hasi nintzenetik aurten arte ez dut oporrik izan; Ikasketak amaitu zituenetik lana aurkitu zuen arte hiru urte igaro ziren.

Bizkaieraz kausa edo azalpena adierazteko ere erabiltzen da forma hau: Zaldunak, gizon gogorra zenetik, agindu zuen biak zigortzea […] (T. Etxebarria).

Bestalde, ohikoa den moduan, denboraz bestelako adiera iradoki dezake testuinguruak. Lurrak ematen duenetik bizi gara perpausean, esaterako, ‘eman’ aditzaren objektua da erlatiboaren isilpeko izena, denborarekin zerikusirik ez duena.

Garai batean hedadura handiagoa zuen -nik forma erabiltzen da zerbait, bizkaieraz batez ere, ‘noizdanikoa’ adierazteko; adlatiboko atzizkia duen forma adberbial bat izaten du ondoan (hona, aurrera…): Jaio zenik aurrera beti, moila gainean bizi izan zen ontziburu azkarra (Erkiaga).

36.9c ‘Noizdanikoa’ adieraz dezake -nez gero formak ere, bere aldaera guztiekin, horrezaz beste kausa edo azalpena adierazteko ere erabiltzen delarik. Zenbaitetan perpausa anbiguoa izan badaiteke ere, badira ezaugarri batzuk adiera biak bereizten dituztenak. Horrela, esate baterako, egoera iraunkorra adierazten duten perpausak, ezin direnez denborazkoak izan, kausazkoak dira (Europarra denez gero, pasaporterik gabe ibil daiteke Europa guztian). ‘Noizdanikoaren’ egiturari jarraitzen ez zaizkion perpausak ere azalpenezkoak dira; hala gertatzen da mendekoa ezezkoa denean, uneko gertakaria adierazten ez duen neurrian (Entzulerik etorri ez denez gero, bertan behera utzi dugu hitzaldia), edo uneko irakurketa nekez duen egoera adierazten duena (Jakintsua denez gero, harengana jotzen dugu aholku eske); gauza bera gertatzen da nagusia iraupenekoa ez denean (Eguna argitu duenez gero, lanera joan da —ikus, aldiz, iraupenekoa izanik denborazkoa ere izan daitekeen Eguna argitu duenez gero, lanean ari da perpausa—). Perpaus nagusia geroari dagokionean ere kausazkoa izan ohi da (Eskatu didazunez gero, emango dizut aholkua; Ingalaterrara joan zarenez gero, balia ezazu aukera ingelesa ondo ikasteko). Aldiz, mendekoa galdegai denean denborazkoa da, azalpenezkoa perpausaren kanpoko osagarria baita, ez galdegaia (Eguna argitu duenez gero ari da lanean, ‘noiztik’ alegia). Perpausen esanahiak ere erakutsi dezake inoiz zein den adiera: Ameriketara joan zenez gero, ez da itzuli perpausa, esate baterako, ez da kausazkoa, norabait joatea ez baita, arrunki behintzat, ez itzultzeko arrazoia. Badira, hala ere, esan dugun moduan, anbiguoak diren perpausak (Ikasturtea amaitu zenez gero, oporretan dabil, hau da, ‘amaitu zenetik’ nahiz ‘amaitu zenez’).

Forma honek aldaera hauek ditu Iparraldean: «-naz {gero ∼ geroz ∼ geroztik}». Azken biak dira maizenik erabiltzen direnak; ‘noizdanikoa’ ere seinala dezakete, baina kausa edo azalpena adieraztea dute ohikoena. Hegoaldean, berriz, «-nez {gero ∼ geroz ∼ geroztik}» dira aldaerak. Lehenbiziko biak dira erabilienak, eta horiek dira, hain zuzen ere, maizenik kausa adierazten dutenak; -nez geroztik aldaera da gutxien erabilia, eta hori da denbora-balioan leku zabalena duena.

36.9d ‘Noizdanikoa’ adieraz dezake, azkenik, -tuz gero formak ere, perpaus nagusia iraupenekoa denean: Ezkonduz gero Gasteizen bizi dira. Hiru aldaerak erabiltzen dira, «-tuz {gero ∼ geroz ∼ geroztik}»: Ezkonduz gero, arantza batek ez die ukitu (Agirre); [Atorra eta maindirea] ez zizkioten aldatu, gaixotuz geroz (Etxaide); Munduratuz geroztik hirian naiz bizi (Iratzeder).

Perpaus nagusia unekoa denean, ordea, ‘noizdanikoa’ ez, ondokotasuna ematen da aditzera: Ezkonduz gero, Gasteiza joan ziren bizitzera perpausak, esaterako, noiz? galderari erantzuten dio, ez noizdanik? galderari. Eta, bestalde, baldintza adierazteko ere erabiltzen da forma hau: Dirua izanez gero, auto berria erosiko nuke. Ondokotasuna aztertzen den atalean azaltzen da zertan bereizten diren hiru erabilera horiek: noizdanikoa, ondokotasunekoa eta baldintzari dagokiona (§ 36.7.3h).