Euskararen Gramatika

36.5.3. -tu eta berehala gisako formak

36.5.3a Partizipioarekin eginiko -tu eta {berehala ∼ laster ∼ batera} formek ere berehalakotasuna adierazten dute: Ekaitza amaitu eta berehala, argia itzuli zen; Ez ama eta ez aita geratu zen gaixoa, jaio eta laster; berehalakotasun errepikatua: Ikasketak amaitu eta berehala, lan bila hasten dira gazteak; Goizero, ohetik jaiki eta laster, dutxara joaten naiz. Aldaerak: berehalakoan; lasterrera, lastertxo, lasterxko. Berehalakotasuna adierazten du, halaber, -tu eta batera forma bizkaierazkoak: Jan eta batera ez da sartu behar uretara (Arejita).

Perpaus hauetan berehala, laster eta batera adberbioak -tu eta formarekin doaz, forma konplexua eratuz: Ekaitza amaitu eta berehala, argia itzuli zen. Postposizioa ta forma laburtuarekin ematen da maiz, mendebaldean batez ere, bereiz idatzita (amaitu ta berehala), marrarekin (amaitu-ta berehala), eta inoiz lotuta (amaituta berehala).

Forma hauen oinarrian eta enklitikoa duen -tu eta forma dago, emendiozko juntaduratik bereizi behar dena. Argi ikus daiteke hori ondoko perpaus bi hauek alderatuta: [Ekaitza amaitu] eta [argia itzuli zen] - [Ekaitza amaitu eta], [argia itzuli zen]. Lehenbiziko adibidean ohiko juntadura dugu; adizki jokatua isilduta, perpausaren hondarrean geratu den partizipioak perpaus amaierako doinua hartzen du eta haren ondoan etena egiten da, edo, bederen, egin daiteke: ekaitza amaitu # eta argia itzuli zen. Bigarren adibidean, berriz, doinu-eten horiek eta enklitikoren ondoan egiten dira, hau aurreko partizipioari lotzen zaiolarik: ekaitza amaitu eta # argia itzuli zen; eta mendeko perpausa nagusiaren eskuinera alda daiteke: argia itzuli zen # ekaitza amaitu eta. Partizipioa gobernatzen duen postposizioa da eta egitura horretan, ondokotasuna adierazten duena, aurrerago ikusiko dugun bezala (§ 36.7.3e)³⁵⁰.

36.5.3b Bat baino gehiago dira -tu eta horrekin eratzen diren forma konplexuak: -tu eta berehala, -tu eta laster, -tu eta batera, -tu eta gero eta -tu eta ondoan. Ondo bereizi behar dira forma horiek ere azalean antzekoa den emendiozko juntaduratik ([Ekaitza amaitu] eta [berehala itzuli zen argia]), eta baita ondokotasuna adierazten duen -tu eta forma soiletik ere ([Ekaitza amaitu eta], berehala itzuli zen argia). Forma konplexuen egitura, berriz, hau da: [ekaitza amaitu eta berehala], argia itzuli zen, non -tu eta berehala formak berehalakotasuna adierazten duen. Ahozkoan, esan bezala, etenak eta doinuak seinalatzen dute egitura bakoitza, perpausen arteko muga markatuz. Idatzian, berriz, komak, marrak eta horrelakoak dira egitura bakoitzaren bereizgarri.

36.5.3c Badira, azkenik, forma batzuk ohiko erabileran bestelako adierak dituzten arren, inoiz berehalakotasuna adieraz dezaketenak. Hala, «{-n ∼ -tu} bezala» ondoko perpaus hauen gisakoetan: Gure ahoa ixten duk, hi agertu bezala (Etxeberri Ziburukoa); Kartzelako ateetara zen bezala, gizonak negar minari eman zion (§ 32.4.3). Ekialdeko -n ber formak, adiera bat baino gehiagokoa, berehalakotasuna ere adieraz dezake: [Ilezko soka] tiratzen duten ber, amore ematen du (Lafitte). Bestalde, -tu ahala formaren erabileretako bat ere berehalakotasunari dagokio: Andresek, sartu ahala, […] ikusten du zahartu egin zarela (Oñederra). Ez ahal formarekin eginiko perpausek ere berehalakoa adieraz dezakete: Ez ahal zen etxera heldu, deika zeuzkan poliziak; Hara iritsi ez ahal zen, kontatu zion Wolfiok Obispoari gertakari guztia (G. Arrue). Perpaus nagusian berehala adberbioa ematen da zenbaitetan, aldiberekotasun estuarena indartzeko: Deia aditu ez ahal zuen, Berari jarraitzeko berehala altxatu zen (G. Arrue) (§ 23.5.3.6e).

Bere aldetik, -tu berri(t)an bi bereiz daitezke, izen-jokoa duena bat (lagunaren jaio berrian) eta aditz jokoa duena bestea (laguna jaio berrian). Perpausari dagozkion osagaiak ditu azken honek eta hori da denborazko perpaustzat har daitekeena: Gerra amaitu berritan, goibel bizi zen jendea.

³⁵⁰ Lafittek partizipioaren ondoan ematen diren postposizioetan sartzen du eta (1962: 459).