Euskararen Gramatika

36.5.2. -tzerako, …orduko, …batera, bezain laster eta beste batzuk

36.5.2a Aditz izenarekin eginiko -tzerako forma adberbiala mendebaldean erabiltzen da batez ere. Jokatuetako -neko formaren parekoa da neurri batean. Jadanik baden egoera edo jarduera adierazteko erabiltzen da batez ere: Suhiltzaileak iristerako, kiskalita zegoen etxola; Gu jaikitzerako, lanean ari zen laguna. Baina berehalakotasuna ere adieraz dezake: Partida bat amaitzerako, beste bati ekiten zioten.

‘Jadanik’ badena ez ezik, ‘lehenago’ gertatua ere adieraz dezake forma honek. Inoiz anbiguoa izan badaiteke ere, agerikoa izaten da gehienetan, testuingurua lagun, noiz adierazten duen aurrekotasuna: Han sartu zen Zubiburu, eta lanean hasterako katedralera joan zen otoitz egitera; katedraleko bisita, adibidean, lanera joan aurrekoa da, § 36.7.2f.

36.5.2b Orduko postposizioarekin eginiko {-n ∼ -tu} orduko formak ere bietara erabiltzen dira. Berehalakotasuna adierazten dute perpaus nagusiko gertakaria unekoa denean (Ohera orduko hartu zuen loak; Zezena agertu zen orduko hustu egin zen plaza) —inoiz berehala adberbioa eta guzti (Sartu orduko, berehala hasi zen kantari)—; berdin errepikatzea edo ohitura adieraziz (Argitu orduko, lanari ekiten diote egunero), eta geroari dagokionean, adizkia aspektu burutugabean dela (Jaikitzen den orduko, etor dadila nigana). Jadaneko egoera nahiz jarduera adierazten du, berriz, bistan da, perpaus nagusiko gertakaria iraupenekoa denean (Medikua iritsi orduko, jaikita zegoen gaixoa). Forma bi hauetan -tu orduko da gehien erabiltzen dena. Partizipioaren lekuan aditzoina erabiltzen dute inoiz, aditz forma hori ohikoa duten euskalkietan (ikus orduko). Aldaerak: -tzera orduko eta -tze orduko, gutxi erabiliak; postposizioarenak: ordukoxe eta ordu.

Aldiberekotasunaren erabilera hori Erdialdekoa da, batez ere. Mendebaldean, berriz, zerbait ‘lehenago’ gertatu dela adierazteko erabiltzen da forma hau ere: […] lotara orduko, gazta pixka bat jaten zeudela […] (Agirre), ikus § 36.7.2f. Ordu eta ordukoxe aldaerek ez dute aurrekotasuna adierazten.

36.5.2c Batera postposizioarekin egindako «{-naz ∼ -tuaz} batera» eta «{-narekin ∼ -tzearekin} batera» formek —bizkaierazkoak haiek eta gipuzkerazkoak batez ere azken biak— berehalakotasuna adierazten dute: Ohean sartu zenaz batera, loak hartu zuen; Hura agertuaz batera amaitu zen gure arteko bakea; Atea ireki zutenarekin batera, jendea bultzaka sartu zen; Argia urratzearekin batera hasi dira lanean. Hori dute forma hauek ohiko erabilera, baina ‘jadanekoa’ ere adieraz dezakete: Egunkariak herrira zirenaz batera, zain zegoen dendaria. Adizki jokatugabeko formak erabiliagoak dira jokatuak baino. Postposizioaren aldaerak: batean, bat.

Denboraz gain, bestalde, emendioa ere adieraz dezake -tuaz batera formak: Plazan ginen lasai ederrean hizketan, eguzkia hartuaz batera.

36.5.2d Konparazio egitura duten {-n ∼ -tu} bezain laster formek berehalakotasuna adierazten dute, agerikoa denez: Sartu den bezain laster hasi da hizketan; Partida hasi bezain laster sartu dute gola. Aditz nagusia geroari dagokionean, mendeko jokatua adizki burutugabean eman daiteke: Jaikitzen zaren bezain laster joan zaitez lanera. Mendekoarena bezala, nagusiko gertakaria ere unekoa da, berehalakotasunak hala eskatzen baitu: Etxean sartu den bezain laster, hizketan hasi da. Eta iraupeneko predikatua bada, haren hasierako unea hartzen da kontuan: Etxean sartu bezain laster, lasai dago gure gizona, hau da, ‘lasaia egoten hasten da’.

Laster adberbioaz gainera, sarri, fite, agudo eta beste batzuk ere erabil daitezke forma hau eratzeko (bezain sarri, bezain fite, bezain agudo). Laster da erabiliena; sarri ere erabiltzen da Iparraldean fite baino maizago; agudo, berriz, Hegoaldean; beste adberbio batzuk (pronto, azkar, arin…) urriago erabiltzen dira egitura honetan. Forma hauek konparazioko bezain morfemarekin eratuak izan arren, ez dute elementu biren arteko konparazioa eratzen; ez dira, alegia, Zu bezain arin ibili naiz ni edo Atzo bezain laster dator gaur ere ibaiko ura esaldien gisakoak. Horren lekuan, gertakari biren arteko denbora-erlazioa adieraztea dute helburu: Jaiki bezain laster hasi da lanean, hau da, ‘lanean hastea jaikitzearen segida-segidan gauzatu da’ (§ 32.2.1). Orduko edo eta berehala postposizioen parekoa da erabilera horretan bezain laster (jaiki bezain laster = jaiki orduko, jaiki eta berehala). Horiek horrela, anbiguoa da Jaitsi bezain laster egin du horrek mendian gora esaldia, adiera biak izan baititzake: ‘laster’ jaitsi da eta ‘laster’ egin du mendian gora, arin-arin biak, edo ‘jaitsi eta berehala’ egin du ostera mendian gora; lehenbiziko irakurketan konparaziozkoa da perpausa, jaistearen lastertasuna eta mendian gora egitearena konparatzen baitira; bigarrenean, berriz, ‘denborazkoa’ da.

Berehalakotasuna ematen dute aditzera ‘noizdaniko’ formekin eraturiko -netik laster eta bizkaierazko -nik laster formek ere: Lanean hasi zenetik laster igo zioten soldata; Munduko edozein konturen berri, jazotzen denik laster izaten dugu irrati-telebisten bidez.