Euskararen Gramatika

35.2.12. Maiztasuna adierazten duten osagarri adberbialak

35.2.12a Gertakaria zenbat aldiz gertatzen den seinalatzen dute maiztasuneko osagarriek. Batzuek aldien kopuru zehatza ematen dute aditzera (behin, hiru aldiz), eta beste batzuek kopuru zehaztugabea (maiz, usu, anitz aldiz, batzuetan); zenbaitek aldien iterazioa seinalatzen dute (igande guztietan, igandero), eta beste batzuek maiztasun orokorra (eskuarki).

35.2.12b Adierazpen zehatza egiten dute «zenbatzaile zehatza + {bider ∼ aldiz ∼ alditan}» egiturako osagarriek, hau da, bi bider, hiru aldiz, bost alditan bezalakoek ({Bi bider ∼ bi aldiz ∼ bi alditan} izan naiz Berlinen), bai eta aldi izena gabeko «zenbatzaile zehatza + -tan» gisakoek ere, hau da, bitan, birritan, hirutan, lautan modukoek (Bitan izan naiz Berlinen). Egunean bitan, urtean hiru aldiz eta hilabetean hiru bider bezalako osagarriek zenbatzailearen aurreko inesiboak adierazten duen epearen barruko maiztasuna seinalatzen dute; gertaldi bakarraren barruko maiztasuna izan daiteke (Aurtengo udan hiru bider joan naiz hondartzara), nahiz iteratiboa, aditza aspektu burutugabean emana delarik (Astean bi aldiz joaten naiz zinera; Urtean hirutan egiten genituen oporrak). Aurten bost igandetan lan egitera behartuak gaude perpauseko bost igandetan osagarriak, berriz, ‘aldi’ orokorraren lekuan ‘igande’ zehatza erabiltzen duelarik, maiztasuna eta kokapena adierazten ditu batera.

Zenbatzailerik gabeko aldi hartan, lehen aldian, azken aldian bezalako osagarriek, berriz, kokapena adierazten dute, ez maiztasuna. Era berean, erlatiboarekin eginiko Ameriketan izan naizen aldi bietan bezalako sintagma mugatuek kokapena ematen dute aditzera, maiztasuna erantsiz; noiz? galderari erantzuten diote hauek ere.

35.2.12c Berezia da ‘bat’ zenbakiari dagokion forma: behin esaten da, hain zuzen ere, eta ez *bat aldiz, *bider bat edo horrelakorik. Adberbio hau, besteetan gertakariaren kokapena seinalatzen badu ere (§ 35.2.4c), maiztasunezkoa da ‘aldi bakarra’ adierazten duenean: Behin izan naiz Berlinen. Agerikoa da adiera hori behin bakarrik, behin bederen, behin behintzat, behin baizik ez, «{noizean ∼ noizik ∼ lantzean ∼ aldian} behin» eta behin eta berriz bezalako esapideetan. «[Epe izena + -n] + behin» osagarriak epearen barruko behingo maiztasuna adierazten du: Aurtengo udan behin izan naiz hondartzan.

Beti adberbioa maiztasuna ere adierazten duen kokapenezko osagarria da ‘aldi guztietan’ adierazten duenean: Berlina joaten da beti oporretan —iraupena seinalatzen du ‘denbora guztian’ adierazten duenean (§ 35.2.8a) eta fasea ‘oraindik ere’ adierazten duenean (§ 35.2.13c)—. Alderantziz, batere aldirik izan ez dela adierazten dute inoiz (ere) ez, sekula (ere) ez eta behin (ere) ez formek: Ez naiz inoiz izan Berlinen.

35.2.12d Zenbatzaile zehaztugabea duten «(denbora izena) + {batzuetan ∼ zenbaitetan ∼ gutxitan ∼ frankotan ∼ askotan}» osagarriek, berriz, maiztasunaren adierazpen zehaztugabea egiten dute, agerikoa denez: Egun gutxitan betetzen dira zezen plazak; Goiz askotan joaten naiz azokara; Frankotan izana naiz Parisen; Batzuetan nekatuta jaikitzen naiz. Zenbatzaile soilak ere adieraz dezake maiztasuna, ariketa aditzekin batez ere: Ez da asko mintzatzen horretaz; Gutxi etortzen da gurera; Adineko jendeak izugarri errepikatzen ditu kontuak.

Maiz, usu, sarri (Hego.), ardura (Ipar.) eta bakan adberbioek ere maiztasun zehaztugabea adierazten dute; mailakatzailea eta guzti ematen dira zenbaitetan: oso maiz, maiz aski, maizago; horren usu, usuegi; sarri asko; arduraxeago; oso bakan.

‘Bost’, ‘hamaika’ eta ‘mila’ zenbakiekin eginiko bost aldiz, hamaika bider, hamaiketan eta mila aldiz bezalako osagarriek berezko balio zehatzaz gain ‘askotan’ zehaztugabea adierazteko erabiltzen dira maiz.

35.2.12e Balio iteratiboa dute maiztasun zehatzeko «denbora izena + {oroz ∼ orotan ∼ guztiez ∼ guztietan}» egiturako osagarriek: Biltzen ziren Pariseko estudiante gazteak ortzegun arratsalde oroz (Narbaitz); Urte guztietan egiten al dituzu oporrak? Zenbatzailea gabe ere balio hori izan dezake denbora izenen inesiboak (inplizituki ‘guztietan’ ulertzen da): {Igandean ∼ igandeetan} zinera joaten gara; Gabonetan etxeko denak biltzen gara. Kokapen iteratiboa adierazten dute horrelakoek.

Adierazpen hori bera egiten dute «denbora izena + {-ero ∼ -oro}» egitura duten egunero, astero, goizero, igandero, hilero, istantero adberbioek: Hiru orduz jotzen zuen danbolina egunero (Mitxelena); Ez dut goizero gimnasi saiorik egin behar (Mitxelena); Astero joaten natzaio bisitan. Aldi oro eta une oro esapide adberbialek ‘beti’ adierazten dute: Ezpainak bere, ez dira aldioro muker ta zimel agertzen (Erkiaga); Uri handietako begitarteak, une oro jende berria (Erkiaga).

«[Epe izena + -n] + behin» osagarriak ere balio iteratiboa du, epea berritzen dela adierazten denean: Ez ahaztu, gero, egunean behin ni ikusten etortzeaz (Otxolua); Hamabostean behin edo hola etortzen zen (S. Salaberria); Urtean behin besta ederra egiten dugu (Xalbador).

‘Zortzi’, ‘hamabost’ eta ‘hilabete’ izenek -tik atzizkia hartzen dute egitura honetan: Herriko arno garbi xorta bat hola zortzitik behin gure etxean […] (Hiriart-Urruti). Epe izenak zenbatzailea lagun duenean, berriz, inesiboaz gain -z, -tarik eta -tik (gaurko testuetan) atzizkiak ere har ditzake, batez ere Iparraldean: Bi urtez behin edo […] batzarre handi batera deitzen gaitu (Lizardi); Maiz? Ez, ez. Lau urtetarik behin, doi doia (Barbier); Eta hori hiru urtetik behin, edo sarriago nahiz bakanago, aipaturiko ministroak agindu bezala (Elizen arteko Biblia); Gutitan gertatzen zen hori, gehienez ere bi edo hiru urtetik behin (Epaltza). Sail berekoak ditugu noizetik behin eta noizik behin. Zenbaitetan, behin gabe ere erabiltzen da itzuli hau: Abere azpiak ateratzen dira […] lau egunetarik […] (Duvoisin); Bederen bi hilabetetarik hurbilduko dira sakramenduetarat (Jesusen Bihotz); Bi urtetarik antolatzen dituzte Aldudeko ibarraren ate irekiak (Herria)³³².

35.2.12f Balio orokorra dute maiztasun zehaztugabeko osagarri batzuek: eskuarki, maizenik, gehiene(t)an, jeneralean, normalean, komunzki. Hemen adibide batzuk: Hau, ez zen eskuarki etxetik edo etxe inguruetatik aienatzen (Etxaide); Fetxa horietan jeneralean eguraldi ona eta beroa izaten da (Albeniz); Apezgai batetarik komunzki soldado txarra eginen dela (M. Elizanburu); Baina maizenik eta komunzki dena dabil berez bezala (Villasante); Gai honetaz asko hitz egin da eta gehienean oso gaizki (Munita). Maiztasuna baino areago multzo bateko kide guztiei dagokien adierazpen orokorra egiten dute, zenbaitetan, osagarri hauek: Gehienetan, oparia hartzean poztu egiten da jendea perpausak, esate baterako, ez du esaten honek eta hark gehienetan agertzen dutela poza oparia hartzean, baizik eta jende gehiena pozten dela horrelakoetan.

³³² Esapide hauek bi hilabetetarik bi hilabetetara gisako esapideen forma laburtuak dira, beharbada; zortzitik ere zortzitik zortzira esapidearen laburpena izan daiteke (ikus Lafitte 1962: 428).