Euskararen Gramatika

35.2.8. Iraupenaren adierazpen kuantitatiboa adierazten duten osagarri adberbialak

35.2.8a Adierazpen hori egiten dute luze, luzaro eta labur(ki) adberbioek, aditza betiere jarduna edo egoera adierazten duena delarik: Luze egon nintzen zure zain; Luzaro ibili zen lan egoki baten bila; Labur mintzatuko naiz. Bestetik, beti adberbioak ere iraupena adierazten du ‘denbora guztian’ esan nahi duenean: Donibanen bizi izan zen beti; maiztasuna ere adieraz dezake adberbio honek (ikus § 35.2.12c) eta baita fasea ere (ikus § 35.2.13c).

35.2.8b Gauza bera egiten dute «denborazko IS zenbatzaileduna + {-n ∼ -z ∼ ø}» egiturako osagarriek ere. Inesibo singularra erabiltzen da Hegoaldean —gipuzkeraz, batez ere—, eta zenbatzailea zehaztua zein zehaztugabea izan daiteke: Hamar orduan lan egin dut gaur; Joan deneko lau urtean gurean bizi izan da; […] zazpi egunean negar egin zuen (Lardizabal); Denbora gutxian lan handia egin du; Urte askoan (bizi zaitezela!). Inesibo mugagabea ere erabiltzen da batzuetan: Kargu horretan iraun zuen zenbait urtetan (Mitxelena); Urte askotan aritu zen irakasle lanean; Zenbait egunetan ez nuen ikusi; Bejondeizula mila urtetan. Baina honek maiztasuna adierazten du beste zenbaitetan: Bi urtetan izan naiz Erroman udako oporretan. Badira beste adjektibo batzuk, luze, labur, oso eta guzti adjektiboen tankerakoak, osagarri hauetako zenbatzaile izan daitezkeenak: Denbora laburrean liburu bi idatzi ditu; Ez da aldi luzean egon gure artean; Goiz osoan aritu da lanean. Inesibo pluralak ere zenbatzaile gisa jokatzen du zenbaitetan; hala, adibidez, egunetan, astetan eta urteetan pluralek —edo urtetan mugagabeak³²⁵— ‘{egun ∼ aste ∼ urte} askoan’ adieraz dezakete: Urteetan egin du lan lantegi horretan; Urteetan eta urteetan egon ziren haren zain; […] poztualdiak egunetan eta astetan iraun ohi zion (Etxaide).

35.2.8c Zenbatzailerik gabeko «denbora izena + -n» egiturako sintagmak ere iraupena seinala dezake ‘denbora horretan guztian’ adierazten duenean: Gauean etxean egon naiz, hau da, ‘gau osoan’. Baina, gorago esan bezala, kokapen inklusiboa edo orokorra ere adieraz dezake: Gauean etorri da; Gauean ez da lanik egin behar.

35.2.8d Sintagma mugagabea eta -z atzizkia duen forma Iparraldekoa da, gaur egun erabilera zabalagoa badu ere. Zenbatzaile zehaztuarekin zein zehaztugabearekin era daiteke hau ere: Hamar orduz lan egin dut gaur; Lau urtez gurean bizi izan da; eta Tolosan bizi izan zen zenbait urtez; Hilabete batzuez gure etxean egon zen; Haienean bizi izan ginen aldi batez; Anitz urtez! Bai eta luze edo guzti bezalako adjektiboekin ere: Denbora luzez ibili da itsasoan.

35.2.8e Jarduera edo egoera adierazten duten predikatuekin izen sintagma absolutiboa izan daiteke iraupeneko osagarri adberbial: Bi ordu ibili gara mendian; Ordu erdi egon naiz zure zain; Aste osoa iraun du biltzarrak³²⁶; Gutxi iraun zuen jaialdiak; Ez zen asko luzatu hitzaldia. Baina inesiboarekin edo instrumentalarekin ere erabil daitezke: bi egunean iraun, lau orduz ibili³²⁷.

Ordu, aste eta urte izenek -bete atzizkia hartzen dute bat zenbatzailearen lekuan (ordubete, astebete, urtebete); hil izenak, berriz, hilabete eta hilabete bat, biak onartzen ditu. Forma horiek dituzte izenok iraupeneko osagarriak eratzen dituztenean ere: Ordubetean egon ginen zure zain; Nik Parisen urtebetez erakutsi dut soziolinguistika (Mitxelena); Astebete iraun zuen ikastaroak; Kanpoan egon da hilabete batean.

35.2.8f Esan bezala, iraupeneko predikatua laguntzen dute osagarri hauek, eta, hortaz, ez dira uneko gertakariekin bateragarriak: *{Hamar orduan ∼ hamar orduz ∼ hamar ordu} etorri da postaria. Hala ere, ohi bezala, pluraltasunak iraupeneko bilakatzen ditu horrelako predikatuak, eta orduan bateragarriak dira lehenbiziko osagarri biekin: {Hamar orduan ∼ hamar orduz} iritsi ziren turistak —hots, ‘iristen aritu ziren’—, baina *Hamar ordu iritsi ziren turistak. Errepikatzea, edo errepikatze eza, adierazten duten predikatuak ere bateragarriak dira osagarri horiekin, baina halakoetan predikatuek ez dute iraupena seinalatzen, maiztasuna baizik: Hamar orduan {behin bakarrik ∼ bitan} etorri da postaria.

Zenbaitetan, gainera, bestela erabiltzen dira uneko aditz horiek; gertakaria burutu arteko denbora adierazten dute batzuetan, eta osagarriak, hain zuzen ere, denbora-epe hori seinalatzen du: Denbora gutxian hil zen; […] bi urtetan bukatuko nuke idazlana (Mitxelena) —hau da, ‘denbora gutxi igaro zen hura hil arte’, ‘bi urteren buruan bukatu nuke idazlana’—. Beste zenbaitetan, berriz, gertakariaren ondoriozko egoera ematen dute aditzera: Bi orduz itxi zuten errepidea —hau da, ‘itxita eduki zuten’—.

Gauzatzea adierazten duten aditzekin prozesuak zenbat denbora iraun duen ematen dute aditzera osagarri horiek: Lau orduan konpondu du autoa; gauzatzea burutu ez delarik ere erabiltzen da inoiz osagarria, baina orduan aditzak jarduerako esanahia hartzen du: Hamar minutuz ikusi dut filma, baina gero itzali egin dut telebista edo Oheratu aurretik ordu erdiz irakurri nuen ‘El Quijote’ perpausetan, esate baterako, ikusi eta irakurri aditzek ez dute gauzatzea adierazten, ariketa edo jarduera baizik; ikusten egon naiz eta irakurtzen aritu nintzen bezalakoen parekoak dira horiek.

35.2.8g Artean, anartean, bitartean, bien bitartean eta bizkitartean adberbioek ere gertakariaren iraupena ematen dute aditzera, baina ez zenbatzaile baten bitartez, aurretik aipatu edo iradokitako beste denbora batekin parekatuz baizik. Perpausaren adberbio gisa erabiltzen dira maiz: Hogei urterekin hasiko zara lantegian; artean, ikasi ahal duzun gehiena; Garbitu etxea zuek; bien bitartean, bazkaria prestatuko dut nik. Baina aditzaren osagarri ere izan daitezke: Aske etorriko da aurki, bitartean jasan dituenak ahaztuta. Bestetik, artean faseko adberbioaz, ikus § 35.2.13b.

Artean eta bitartean postposizioak iraupenaren azken muga adierazteko erabiltzen dira maizenik (§ 35.2.10a), baina iraupena seinalatzen dute zenbaitetan, «IS + {artean ∼ bitartean}» egituran: Ontsa baino hobeki egon zira meza artean (Lafitte); Kantua darie, lan bitartean, garo-biltzaileei (Barrensoro). Epea seinalatzen duten sintagma hauekin bi modutako perpausak egin daitezke: haren barruko gertakari puntual bat aipatzen dutenean, kokapen inklusiboa adierazten dute (Guda bitartean jaio zen gure haurra); epe osoko gertakaria aipatzen dutenean, berriz, kokapena (noiz) nahiz iraupenaren zenbatekoa (zenbat denboran) adieraz dezakete; azken hau nagusitzen da osagarriak ‘denbora guztian’ irakurketa duenean (Partida bitartean isildu gabe aritu ziren zaleak txaloka eta kantari). «Izena + denboran» sintagmak ere iraupena seinala dezake ‘denbora guztian’ adierazten duenean (Bazkari denboran isilik egoten dira fraideak).

35.2.8h Batez ere Hegoaldean erabiltzen den «IS (+ -n) + zehar» egiturako osagarriek epe baten barnean gertatu direnak adierazten dituzte: Urte luzeak zehar kanpantorre alai izan zaituen lurra (Gandiaga); […] besteok izan dugu [euskara], zenbait mende zehar, nardatuegi (Mitxelena); Bizitza osoan zehar izango dut hor (Txillardegi); Zenbat txikito edaten ote du egunean zehar (Elexpuru)³²⁸. Adibideek erakusten duten moduan, izen sintagmak ‘zenbatekoa’ adierazten du, pluralaren edo zenbatzailearen bitartez; egunean ere ‘egun osoan’ gisa ulertzen da. Gorago esan dugunez, zehar gabeko inesibo soilarekin ere egin daitezke horrelako sintagmak (urte luzeetan, zenbait mendetan, bizitza osoan, egunean). Baina zehar postposizioak iraupeneko epean garatzen doan prozesua edo errepikatzen nahiz metatzen diren gertakariak adieraz ditzake berariaz: Mendeak zehar Elizak ahalmena galtzen du (Mirande); Eta, urteak zehar, lanak, nekeak, ezinak, danak izan ditugu (Azpiroz); Urteetan zehar margo asko bildu ditu.

Goikoen pareko dira «IS (+ -en) + barruan» eta «IS + -en + buruan» egituretako osagarriak, mendebaldean erabiliak: Domingo eta Juan anaiak hil ziren zortzi egunen barruan (Gerrikagoitia); Sei hilabete barruan, ama eta alaba [hil ziren] (Albeniz); Ikusi ditu egun laburren buruan beharrizana, bakardadea, gose ta egarria (Erkiaga); barru postposizioarekin: Berrehun [azeri] baino gehiago hartu ditu urtebete barru (Mogel). Eta berdin ekialdeko «IS (+ -ik) + barne» egiturakoak: Denbora laburrik barne murruak, portaleak eta dorreak ederki bururatu zituzten (Zerbitzari); Lau etxalde horietako ezkontzak eginak izan ziren zortzi hamar urte barne (Etxebarne); Zenbait egun barne, Hendaian, hiru lagunek ospatu dituzte beren ehun urtea (Herria). Egitura hauen kokapen balioaz, ikus § 35.2.5g.

35.2.8i «Denbora IS zenbatzaileduna + {-(ra)ko ∼ -entzat}» egiturako osagarriek iraupenaren ikuspegi prospektiboa ematen dute aditzera; uste edo xedezko iraupena ematen dute aditzera —bete gabe gera daitekeen uste edo xedea, jakina—: Hamabost egunetarako etorri zen, baina astebete igarota alde egin zuen; Hogoi egunentzat heldu naun (J. B. Etxepare); Denbora apur batentzat baizik ere ez bazen izanen, hiru edo lau urterentzat, ba zekien deus ez zela berriz ere orain bezala izanen (Mirande). Egitura hori du Urte askota(ra)ko! agur esaldiak. Urteetako formaren pluralak ere zenbatzaile gisa jokatzen du, ‘urte askotarako’ adieraziz: Ni ez nago urteetarako (Agirre). Beti eta luzaro adberbioekin ere erabiltzen da -(ra)ko atzizkia, beti(ra)ko —betikotzat, betikotz aldaerak, ekialdean— eta luzaro(ra)ko formak eratuz: Betirako noa agian (Txillardegi); Ezin-urratuzko aztarrena utzi du betiko (Mitxelena); Eihera pean ezarri zuten, betikotzat preso (M. Etxamendi); Larrun handiaren itzal maiteari betikotz ihes egin duten dohakabeak (Zerbitzari); Elorri-arantz horrek bihotza zauritu zigun luzaroko (Orixe); Ez naiz luzarorako aldenduko (Etxaniz).

35.2.8j «{Bi urte dira ∼ badu bi urte}… -la» gisako egitura predikatiboek (ikus § 35.2.4l) iraupena ematen dute aditzera mendeko aditzak jarraitzen duen jarduera edo egoera adierazten duenean, iraupenarekin batera gertakariaren hasiera seinalatuz betiere (ikus hango adibideak: Bi urte dira gurean bizi dela; Badu lau ordu baratzean ari dela; Bazuen hamar egun etxetik joana zela).

³²⁵ Askotan urtetan idatzia. Ikus OEH s. v. urte: “Pl. o formalmente indet”.

³²⁶ Iraun aditzaren osagarria adberbiala da, ez objektu zuzena; horregatik, osagarria plurala denean ere aditza singularrean ematen da: Hiru urte iraun zuen. OEH s. v. iraun: “Sólo encontramos escasos ejs. (en Azkue y en algún autor moderno como Gerrikagoitia) en el que el vb. concuerda en plural con el complemento”.

³²⁷ Lk 2, 36 testuaren itzulpenean aipatutako hiru formak erabili dituzte itzultzaileek: Bizi izan zen senarrarekin zazpi urtez (Haraneder, Duvoisin eta Elizen arteko Biblia, besteak beste), zazpi urtean (Kerexeta), zazpi urte (Orixe). (Ikus OEH s. v. urte₂).

³²⁸ Garatek erdarakada du zehar postposizioa denbora adieran erabiltzea (1988: 305-306), baina, ikusten den bezala, aintzat harturiko idazleek hala erabiltzen dute.