Euskararen Gramatika

35.2.5. Ondokotasuna adierazten duten osagarri adberbialak

35.2.5a Deiktikoak dira bihar, etzi, etzidamu, geurtz (‘datorren urtean’) adberbioak: Zinera joango gara bihar; Villasante ez da etzi edo etzidamu sor daitezkeen euskaldun jatorrekin ari (Mitxelena). Hizketa unea dute erreferentzia, halaber, lexikalizatutako erlatiboarekin eginak diren «[{datorren ∼ heldu den} izena] + -n» egiturako osagarriek: Datorren astean joango da oporretara; Heldu den urtean ezkonduko dira.

35.2.5b Biharamunean eta biharamunagoan anaforikoek, berriz, iraganeko nahiz etorkizuneko puntu batetik aurrera seinalatzen dute: Bainan Xina-tar tratulari herrestorik ez [zen] ageri. Ez biharamunean ere. Ez eta biharamunagoan (Narbaitz); Eta [Kattalin gorri] hortik hegaldatzen bada, biharamunean denbora ederra izanen dela (J. B. Etxepare). Biharamunean forma izen elkartuaren bigarren osagai gisa erabiltzen da maiz: festa biharamunean, San Fermin biharamunean, edo izenlagunaren ondoan: San Pedro egunaren biharamunean egun osoan lanean jardun ondoren (Erkiaga). Anaforikoak dira, halaber, «{hurrengo ∼ ondoko} izena + -n» egiturako sintagmak: Azterketa ostiralean egin, eta ondoko astean {jakin genuen ∼ jakingo dugu} emaitza.

35.2.5c Ondoan, ondoren, ondorean, ondorenean, ondotik eta ostean adberbioak ere anaforikoak dira³²¹: Laguna agurtu zuen, eta ondoan kalera irten zen; Aurrena ikasketak amaitu, ondoren hasiko zara lanean; Aurrena lana egingo dugu, ostean etorriko da aisialdia. Gero adberbioa aurretik dutela ere erabiltzen dira: Alferrik dira gero ondoren egindako ahaleginak (Anduaga); Eskapatzerat uzten zuen, gero ondotik hobeki atzemaiteko plazerrarentzat (J. B. Etxepare). Jarraian adberbioa ondoren-en parekoa da, ‘orduan segidan’ adierazten duenean: Azken lasterkaria sartu arte itxaron zuten; jarraian, sariak banatu zituzten. Izenlagunaren ondoan ere erabiltzen dira forma horiek: Nekearen ondoan atsedena etorri zen; Festaren ondoren nekatuta egongo dira; Batzarraren ostean izango da bazkaria; Berba gogorren jarraian etorri zen zigorra. Genitiborik gabe ere erabiltzen dira izen bizigabeekin, adjektiborik ez daramatenean: festa ondoan, batzar ostean³²². Ezkero / -z gero postposizio konplexuak maizenik noizdaniko muga adierazten duen arren (§ 35.2.9c), ondokotasuna ere adieraz dezake: Nekeaz gero bakea etorri zen.

35.2.5d Gero eta geroago adberbioak, bere aldetik, bietarikoak dira, hizketa unea nahiz beste une bat izan baitezakete erreferentzia: Gero(ago) hitz egingo dugu, deiktikoa; Aurrena erosketa batzuk egin, eta gero(ago) afaltzera {joan ginen ∼ joango gara}, anaforikoa. Zenbatzailea duelarik geroago forma hobesten da (zerbait geroago, lau urte geroago, askoz geroago, zortzi urtez geroago)³²³. Inesiboarekin ere erabiltzen dira adberbio horiek (geroan, geroagoan). Beranduago adberbioa berezko esanahian ez ezik (‘atzerapen handiagoz’), geroago-ren pare ere erabiltzen da inoiz: Beranduago erdietsi zuen [gizonak…] lanbide bereziak hautatzeko astia (Mitxelena). Gero adberbioak geroz eta geroztik (Ipar., batez ere) aldaerak ditu: Geroz(tik) gertatuak esango ditut. Geroko batean osagarriak zehaztugabeko ondokotasuna adierazten du.

35.2.5e Zehaztasunik gabeko ondokotasuna ematen dute aditzera hurrengoan, hurrengo batean eta geroko batean formek: Behin engainatu(ko) naute, baina hurrengoan ez diet sinetsiko; Geroko batean Osiñetan ikusi nuen (Azpiroz). Hurrena soila ere ‘hurrengo aldian’ adierazteko erabiltzen da, gipuzkeraz batez ere: Hurrena plazan ikusiko dizkiagu geuren buruak (Albeniz); Eta, hurrena biltzen ginenean, lehen bezain lagun (Insausti).

Gorago aipatu den moduan (§ 35.2.3b), bestalde, aurki, laster, sarri (Ipar.), segituan, berehala eta behingo batean osagarriek berehalakotasun estua ematen dute aditzera: Laster etorriko da, ez da asko luzatuko; Egon pixka batean, berehala naiz hor zuekin; Hatzemazu xarbo hori; sarri nik erreko dut (Hiriart-Urruti); Aurki azaldu ziren etxe-ateetan beste ikuszale gehiago ere (Barrensoro); Behingo batean atera zen aize mot izugarri bat (Apaolaza).

35.2.5f «{Hemendik ∼ handik…} + {denbora IS zenbatzaileduna + -ra}» egiturako osagarriek aurrerantz zenbatzen dute denboraren joana gertakaria kokatzeko. Gorago aipatu diren duela bi egun gisako formen alderantzizkoak dira hemendik bi egunera gisakoak; haiek atzerantz zenbatzen dute denbora, hauek, esan bezala, aurrerantz. Erreferentzia hizketa unea denean, hemendik, gaurtik edo horrelako ablatiboak erabiltzen dira; beste une edo epe bat denean, berriz, handik edo ordutik bezalakoak: Hemendik hamar egunera da hastekoa ikastaroa; Handik urte bira ezkondu ziren. Zenbatzailea duten sintagmetan ohikoa den moduan hura zehaztugabea ere izan daiteke (handik egun batzuetara); izenik gabea ere izan daiteke, egiturak denbora balioa ematen dio zenbatzaileari (handik gutxira); eta modifikatzaileak ere izan ditzake (handik {hamar bat egunera ∼ ia hamar egunera ∼ oso gutxira}). Adlatiboaren lekuan inesiboa erabiltzen da zenbatzailea ordinala delarik (handik hirugarren egunean).

35.2.5g «Denbora IS zenbatzaileduna + barru» egiturako sintagmak ohikoa du erabilera deiktikoa, aurretik hemendik edo antzeko ablatibo bat duela inoiz: (Hemendik) sei egun barru etorriko da; (Gaurtik) hamar egun barru hemen izanen naiz berriro. Anaforiko gisa ere erabiltzen da batzuetan, iraganeko erreferentziarekin maizenik, aurretik handik ablatiboa duela inoiz: (Handik) egun gutxi barru iritsi zen gurera albistea; Egun gutxi barru jaso nuen agindu zidan eskutitza (Mitxelena). Eta etorkizunekoarekin inoiz: Artzaina jo, eta Ardiak banatuko dira. Baina hiru egun barru zu piztuko zara, eta bilduko dituzu elkargana ostera (Munibe). Ohiko ondokotasuna adierazten du beste zenbaitetan: Txori horrek kantatuz gero, hiru egun barru euria egiten du beti (Soroa). Barruan inesiboa ere erabiltzen da adiera berean: Beste bi hilabete barruan gudaritzara joan behar du (Etxaide); Bost minuturen barruan, zeru guztia hodei baltzez estalduta zegoen (F. Bilbao).

Barne(an) postposizioarekin ere egiten da osagarri hau, eta izenak partitiboko -ik atzizkia du maiz: Denbora laburrik barnean, segurki eguerdi baino lehen, honat etorriko dituk (J. B. Elizanburu); Jainko maitea, nork erran behar zuen epe laburrik barne aberatsak izanen ginela? (Manezaundi).

Ondokotasun adierazpena egiten du, orobat, «IS zenbatzaileduna + -en + buruan» osagarriak: Hiru egunen buruan hemen zen berriz (Azkue); Handik hogei urteren buruan […] bertsu hauek eman zituen (Oxobi).

Sintagma hauek aipatutako epearen azken unea seinalatzen dutenean dira kokapenezko osagarri, amaierako une hartan kokatzen baitute gertakaria (Hiru ordu barru etorri zen); baina epearen barneko denbora seinalatzen dutenean, iraupenekoak dira: Hiru egunen buruan bi aldiz erori zen.

35.2.5h «{Hemendik ∼ handik ∼ ordutik ∼ egun hartatik} {berehala ∼ bertan ∼ fite ∼ laster ∼ sarri (Ipar.)}» osagarriek berehalakotasun estua adierazten dute: Handik berehala, hona non heldu zaion okin bat (Barbier); Ordutik laster gelditu zen ohean jagi ezin zen moduan (J. J. Mogel).

35.2.5i Ikusia dugu gaur zortzi bezalako esapideek aurrekotasuna adierazten dutela zenbaitetan (§ 35.2.4k), baina ondokotasuna ere adieraz dezakete beste batzuetan: Malentxo nere alabarik zaharrena gaur hamabost ezkontzen zaidak! (Etxaide); Gaur zortzi itxaroten dut zure burubidea (E. Azkue); Gaur zortzi, goizean goiz, hemendik horrako bidea hartuko dugu (Azkue); Hilabete honen hamarrean, etzi zortzi, Donibane-Garazin festa baten egitera doaz (Hiriart-Urruti); Igandean zortziko festan aurkituko dir[a…] (Hiriart-Urruti); “Gaur zortzi” iragana izan liteke, eta izan liteke etorkizuna (Joxerra Garzia).

³²¹ Ondoan forma Iparraldean erabiltzen da gehien bat. Hegoaldean, ondorean ablatibo zaharraren ondoren forma laburtua erabiltzen da maizenik, Gipuzkoan batez ere (ikus OEH s. v. ondorean eta ondoren).

³²² Bazkalondo eta afaloste bezalako izen elkartuek ere ondokotasuna adierazten dute, bistan da, eta leku-denborazko atzizkiak har ditzakete (bazkalondoan, afalostetik eta abar).

³²³ Baino-rekin ere erabiltzen da inoiz: Hau baino geroago hasiak (Villasante); Gehiena loratu zen kazkabarra baino geroago. Perpaus horietan isilpean izan aditza —edo beste aditzen bat— dagoela pentsa daiteke, beharbada.