Euskararen Gramatika

35.2.4. Aurrekotasuna adierazten duten osagarri adberbialak

35.2.4a Osagarri hauek ere deiktikoak (atzo) zein anaforikoak (bezperan) izan daitezke. Hizketa unea erreferentzia duten osagarri deiktikoak dira atzo, herenegun, iaz eta antzina adberbioak: Atzo etorri zen; Herenegun hasi zuten festa; Iaz amaitu nituen ikasketak; Antzina hobeto bizi ginen. Bart adberbioak hizketa uneko egunaren aurreko gaua adierazten du eskuarki, bart arratsean eta bart gauean elkarketak eraturik maiz: Bart arratsean berandu etorri zen; zenbaitetan, hala ere, hizketa unearen eguneko ordu txikiak arte luza daiteke gau epearen aipamena, eta aditza orainaldian du: Bart berandu etorri zara. Gorago esan den moduan, bestalde, aresti(xe)an adberbioak aurrekotasun estua adierazten du: Egia al da arestian esan duzuna?

35.2.4b Erlatibo lexikalizatuarekin eginak diren «[{joan den ∼ iragan} + izena] + -n» egiturako osagarriek ere hizketa unea dute erreferentzia: Joan den astean etorri zen; Iragan sanferminetan ezagutu nuen zure laguna; orobat lehengo adnominalarekin eginikoek ere. Adierazpena zehatza nahiz zehaztugabea izan daiteke, hurbileko iragana seinalatuz betiere (lehengo astean, lehengo urtean [= iaz], lehengo igandean nahiz lehengoan, lehengo batean —lehengo batez—, lehengo egunean, lehengo egun batean). Aurreko aldia adierazten du gipuzkerazko orain hurrena esapide eginak: Orain hurrena ikusi zintuztedanean umekondo batzuk zineten (Barrensoro).

35.2.4c «{Denbora ∼ garai} + batean» osagarriek ‘antzinako garai edo denbora’ zehaztugabe bat ematen dute aditzera: Jakintzak […] erakutsi du garai batean ez zela gizonik lurrean (Villasante); Denbora batean, gazte asko joaten zen Ameriketara. Behin adberbioak ere zenbaitetan ‘antzina’ esan nahi du: Ni ere gaztea izan ninduan behin (Aresti); bestetan, iraganeko une bat seinala dezake, zehaztasunik gabe, «behin {batean ∼ batez}» osagarriek bezala: Behin, gauza harrigarri bat gertatu zitzaidan; Bagindoazen behin batean mendian… Osagarri honen maiztasun adieraz, ikus § 35.2.12a; eta ondokotasunaren indargarri gisakoaz, ikus § 36.7.3a.

35.2.4d Bezpera izenarekin eraturiko bezperan eta bezperaz postposizio sintagmek, berriz, beste une edo epe bat dute erreferentzia: Jaiegunen bezperan handitu egingo dute autobusen zerbitzua; Bezperan tabakoak jorraturik, aitzurra han utzia nuen, (Etxebarne); Santa Kurtze bezperaz hasten dira jaiak (B. Enbeita). Bezperagoan osagarriak bezperaren aurrekoa seinalatzen du: Mendekoste bezperagoan hamar erretore euskalduni manatu zieten beren parrokiaren uztea (Lafitte). Horien parekoak dira aurregunean eta aitzinegunaz sintagmak.

35.2.4e «{[(IS + -en) aurreko ∼ aitzineko} + izena] + -n}» egiturako osagarriek ere hizketa uneaz bestelako une edo epe bat dute erreferentzia, sintagma berean edo testuinguruan aipatua edo iradokia dena: Festaren aurreko egunean dena prest zuten; Aurreko astean ikasiak nituen azterketako gai guztiak; Gerraren aitzineko egunetan giroa nahasia zegoen. Egitura horretako osagarriak anaforikoak dira, baina «IS + -en» izenlagunik gabeak hizketa unea bera ere izan dezakete inoiz erreferentzia, lehengo-rekin eginek bezala: Aurrekoan esan nizuena gertatu da; Aurreko astean ikusi genuen bezala.

«Izena + {aurrean ∼ aurretik ∼ aitzin ∼ gabe}» osagarriei sintagmako izenak ematen die erreferentzia: Gerra aurrean hobeto bizi ginen; Gauerdi aitzin etxeratu ginen; Gaztetan, iluna gabe sartzen ginen etxean. Izena genitiboan dela erabiltzen dira aurretik, aitzinean eta aitzinetik postposizioak, batez ere izenlagunarekin edo adjektiboekin direnean (gure gerraren aurretik, gerra handiaren aitzinetik, abenduko lehen igandearen aitzinean). Aurretik eta aurrean formak mendebaldekoak dira; aitzin eta aitzinean ekialdekoak.

35.2.4f Aspaldi eta lehen(ago) adberbioak, bere aldetik, deiktiko zein anaforiko izan daitezke. Aspaldi soila nahiz inesiboko atzizkia duen aspaldian erabiltzen dira (Aspaldi erosi nuen bizi naizen etxea; Aspaldian ezagutzen nuen gizon batekin topo egin nuen, Aierbe); bestalde, bat, guzti, handi edo luze laguntzaileak daramatza inoiz (aspaldi {batean ∼ guztian ∼ handian ∼ luzean}) edo modifikatzaileak (aspalditxo, aspaldixko); erakusleak bereizten ditu erabilera deiktikoa (aspaldi honetan —berdin aspaldion—) eta anaforikoa (aspaldi hartan). Lehen eta lehenago adberbioek ez dute guztiz erabilera bera: lehen soila deiktikoa da batez ere (Lehen hobeto bizi ginen), nahiz anaforiko gisa ere erabil daitekeen (Etsai egin ziren lehen adiskide zirenak); lehenago formak, berriz, bietarako erabiltzen da berdin (Lehenago ere aritua naiz lan horretan eta Afaltzera joan ginen, baina lehenago paseo bat egin genuen; Afaltzera joango gara, baina lehenago paseo bat egingo dugu).

35.2.4g Konparaziozkoa da baino lehen(ago) postposizioa, baina gertakaria denboran kokatzea du helburu, aurretik izena edo adberbioa duenean. Maiz anaforikoa bada ere (urte amaiera baino lehen, hurrengo negua baino lehen, bostak baino lehen), deiktikoa ere izan daiteke: Orain baino lehen banituen nik hamaika bertso emanak (Uztapide); Parisen ere izanak gara gu orain baino lehenago (Uztapide). Aurrekotasunaren neurria adierazten duten zenbatzaileak eta modifikatzaileak hartzen dituenean, lehenago aldaera hobesten da³¹⁸: Eguberria baino hiru egun lehenago itzuli zen etxera; Zinera joateko asmoa baduzu, ager zaitez lehentxeago sarrerak hartzera. Bestetik, -z atzizkia darama maiz zenbatzaile modifikatzaileak: Bostak baino askozaz lehenago hemen nintzen ni; Eguberria baino hiru egunez lehenago itzuli zen etxera.

35.2.4h Aurtemein adberbioak ‘orain duela gutxi’ edo ‘orduan zuela gutxi’ adierazten du: Aurtemein Iñesek bere alabari esana gomutatuz gero (Erkiaga).

Adberbio gisa ere erabiltzen dira aurrez, aurretik, aitzinean eta aitzinetik(Aurrez hartutako erabakiak berretsi zituzten; Aurretik atera behar dira kontuak; Aitzinean ere bazekien hori; Aitzinetik prestatzen ditut hitzaldiak eta, deiktiko gisa, Aurrez egindakoak baliatzen ditut orain); aurretik eta aitzinetik formek zenbatzaile modifikatzailea eraman dezakete, -ø edo -z atzizkiekin (egun {batzuk ∼ batzuez} aurretik; hamar {urte ∼ urtez} aitzinetik).

35.2.4i «{Duela ∼ orain dela} + denbora IS zenbatzaileduna» egiturako esapide adberbialak hizketa unetik atzera kontatzen du denbora, gertakaria kokatzeko; hala, esate baterako, {Duela ∼ orain dela} hamar egun etorri zen laguna dioenak denboraren joanean hamar egun egiten du atzera lagunaren etorrera han kokatzeko.

Izen sintagmaren zenbatzailea zehatza izan daiteke, denbora-unitateak kontatzen dituena (duela hamar egun; orain dela bost urte), nahiz zehaztugabea (duela zenbait egun; orain dela urte batzuk); izenordain zenbatzaileak bete dezake izenaren lekua, eta esapideak ematen dio denbora-balioa: {duela ∼ orain dela} gutxi; {duela ∼ orain dela} aspaldi esapidean, berriz, aspaldik berak darama zenbatzailea bere esanahian (‘denbora luzea’). Modifikatzaileak ere eraman ditzake esapideak: {duela ∼ orain dela} + {hamarren bat egun ∼ ia hamar egun ∼ hamar egun-edo ∼ hamar egun pasatuxe ∼ hamar egun inguru ∼ anixko urte ∼ aspaldixko ∼ xuxen zortzi egun ∼ aspaldi-aspaldi ∼ laster urtebete}.

35.2.4j Osagarri hauek aditza lagundu ohi dute ({Duela ∼ orain dela} bi urte gertatu zen), baina izena ere lagundu dezakete, eta esapideak -ko atzizki adnominala darama ({Duela ∼ orain dela} bi urteko gertaera). Denbora-adierazpena zehazten duten postposizioak ere onartzen ditu esapideak: duela hamar egunetik hunat; orain dela hamar egunez geroz; duela hamar egun arte; horrelakoetan iraupenekoa izan ohi da predikatua: {Duela ∼ orain dela} hamar urtetik hona ez dugu bakerik izan (§ 35.2.11a).

Duela aldaerako forma Iparraldekoa da batez ere, gaur egun erabilera zabalagoa badu ere³¹⁹. Hizketa unea seinalatzen duen orain adberbioa aurretik duela erabiltzen da maiz: (orain) duela hamar egun. Du adizkia inpertsonala da, subjekturik gabea, eta esapide adberbial honetan finkatua dela esan daiteke: haren objektua —izen sintagma zenbatzaileduna— esanahiz plurala denean ere ohikoa da singularreko forma erabiltzea, goiko adibideetan ikusten den moduan, nahiz zenbaitek, analogiaz edo, dituela hamar egun gisakoak erabili zenbaitetan; Jean Etxepare medikuak erabiltzen ditu inoiz horrelakoak. Eta anaforiko moduan erabiltzen denean ere —hau da, zenbatzearen hasierako unea iraganean ezarria denean ere— ez da ohikoa zuela adizkia erabiltzea, ezinezkoa ez bada ere: Hogei urte zuela egin zutenaz oroiturik (Axular); Iaz hartu zuen zuela hiru urte bidali zioten gutuna. Ohikoagoa da hiru urte lehenago bidali zioten gutuna gisakoak erabiltzea, eta duela ere erabiltzen da inoiz: Aita hila zuten, duela ordukotz hamar urte (J. B. Etxepare).

Dela aldaerako forma, berriz, mendebaldekoa da, eta ohikoa du honek ere esapidearen lehen buruan orain adberbioa eramatea³²⁰. Da singularra erabiltzen da maiz sintagma zenbatzailea esanahiz plurala denean ere (orain dela hamar urte), baina plurala erabiltzea ez da debeku, batez ere sintagma aditzaren aurrean doanean (orain hamar urte direla). Iraganeko adizkia ez da ohikoa forma honetan, baina ez da ezina; hala, ezezko perpausetan ageri da inoiz (artean denbora asko ez zela).

35.2.4k Aditzik gabeko orain hamar egun gisako esapideak ere erabiltzen dira: Orain ehun urte hasi zen gerra; Orain urteak gertatu zen hori. Ikusten denez, esapidean agerian direnak abiapuntua adierazten duen orain adberbioa eta sintagma zenbatzaileduna dira. Denbora-neurri finkatuekin izena bera ere utzi daiteke isilpean, gaur zortzi gisako egiturak eratuz —hau da, gaur (dela) zortzi (egun), hots, ‘gaur astebete’—: Gaur zortzi izan zen partida; Hegiaphalia sute ikaragarri batek irentsi du gaur hamabost (Etxaide). Hizketa uneaz bestelako abiapuntuekin ere erabili ohi da esapide laburtua, adberbioarekin edo inesiboko postposizioarekin: Atzo zortzi, ortzegun goizaldera buruz supituki ohean hila kausitu dute (Hiriart-Urruti); Igandean zortzi gelditua zen etxean (Zerbitzari).

Esapide laburtu horrek etorkizuna ere adieraz dezake, eta aditz nagusiak argitzen du esapidearen anbiguotasuna: Gaur zortzi {etorri zen ∼ etorriko da}.

35.2.4l {Hamar urte dira ∼ badu hamar urte} gertatu zela gisako perpausek ere gertakaria gauzatu dela zenbat denbora den seinalatzen dute. Hauetan ez da, ordea, esapide adberbialik. Egitura predikatiboa dute: -la perpausa erlazio predikatiboan da sintagma zenbatzailearekin (EGLU-V: 50).

Izan aditzaren jokoa zabala da egitura honetan. Hala, zenbatzailea esanahiz plurala denean, ohikoa da dira erabiltzea (hamar egun dira, urteak dira). Iraganekoa ere izan daiteke (bost urte ziren), eta baita probabilitatea adierazten duen geroaldikoa ere: Bost ordu izango dira etorri dela; Bost ordu izango ziren gertatu zela. Du erako aditza erabiltzen dutenek singularreko adizkia hobesten dute, objektua esanahiz plurala denean ere: Badu hamar egun laguna etorri zela; -la atzizkiaren lekuan -netik ere erabil daiteke noizdanikoa seinalatzeko: Bi urte dira gurera {etorri zela ∼ etorri zenetik}.

Mendeko predikatua erdiespenekoa denean edo gauzatze-jarduera burutua adierazten duenean, hura gauzatutako unea seinalatzen dute besterik gabe egitura honetako perpausek: Bi urte dira gurera etorri zela; Badu bost urte auto berria erosi nuela. Jarraitzen duen jarduera edo egoera adierazten duenean, berriz, gertakariaren iraupena ere ematen dute aditzera, haren hasiera seinalatuz betiere: Bi urte dira lantegi horretan ari dela; Badu sei urte Bruselan bizi dela (ikus § 35.2.8j).

³¹⁸ Ikus OEH s. v. lehenago. Ikus, hala ere, honako testuak: Mendi gailur honetan beti dator gosea jatordua baino askoz lehen (Otxolua); Argia baino ordu betez lehen zuan Meza (Orixe).

³¹⁹ OEH: “Propio de la tradición septentrional, se encuentra desde Axular (que lo emplea en tiempo pretérito); lo usan también algunos autores alto-navarros y Villasante” (s. v. izan (duela)).

³²⁰ OEH: “Propio de la tradición occidental; lo emplean también algunos autores navarros” (s. v. izan (dela)).