Euskararen Gramatika

35.2.3. Aldiberekotasuna adierazten duten osagarri adberbialak

35.2.3a Esan bezala, aldiberekotasuna adierazten duten osagarri batzuek hizketa unean —nahiz hari dagokion epean— dute erreferentzia (orain, gaur eta aurten gisako adberbioak eta «denbora izena + honetan» gisako postposizio sintagmak) eta beste batzuek bestelako une-epe batean (orduan adberbioa, «denbora izena + hartan» gisako sintagmak eta «denbora izena + -n» gisakoak).

35.2.3b Orain adberbioak, esan bezala, hizketaren une-epean kokatzen du gertakaria, eta adizkia orainaldikoa da: Orain ari da mutila etxean sartzen; Orain ondo bizi gara³¹³. Oraintxe (bertan) aldaera erabili ohi da aldiberekotasuna indartzeko: Oraintxe ari dira dendako atea irekitzen. Aldiberekotasunarena, hala ere, zabal hartzeko kontua da: aspektu burutuko adizkia duten Orain(tsu) etorri da bezalakoek, esate baterako, aldiberekotasuna seinalatzen dute, bai, baina gertakari burutua adieraziz betiere, hau da, aurrekotasun estua seinalatuz, eta, orobat Oraintxe hor zegoen bezalakoek; arestian adberbioak ere adiera hori bera du. Berehalako etorkizunari ere egin diezaioke erreferentzia orain adberbioak, ondokotasun estua adieraziz: Egon pixka bat, orain etorriko da; Oraintxe (bertan) dator. Hauen parekoa izan daiteke berehala adberbioa, hizketa unea duenean erreferentzia (Berehala {dator ∼ etorriko da}), baina bestelako erreferentzia ere izan dezake honek (Berehala {joan zen ∼ joango da}). Jokabide bertsua dute aurki, laster, sarri (Ipar.), segituan eta behingo batean osagarriek ere (ikus § 35.2.5d).

35.2.3c Gaur, egun eta aurten adberbioek ere hizketa unea barnean duen epea —hau da, eguna edo urtea— dute erreferentzia: Gaur giro dago; Egun nik irabazi dut partida; Aurten hobeto gabiltza. Aldaerak: gaur egun, gaur egunean, gaurko egunean, gaur den egunean; aurton, bizkaieraz.

35.2.3d ‘Hau’ erakuslea duten «denbora izena + honetan» gisako osagarriek ere —{une ∼ ordu ∼ egun ∼ aste ∼ denbora} + {honetan ∼ hauetan ∼ -otan} gisakoek— hizketa unea edo hari dagokion epea dute erreferentzia: Une honetan ez dago inor etxean; Hilabete honetan irekita daude hondartzako aldagelak; Egun hauetan turista asko dabil Donostiako kaleetan; Egunotan alai dabil. Hizketa uneari berari ez dagokionean, hura barnean duen epeari egiten dio erreferentzia: Igande honetan {zinera joango naiz ∼zinean izan nintzen}, hau da, ‘aste honetako igandean’; Uda honetan Ibizara joango gara, hots, ‘aurtengo udan’.

35.2.3e Orduan adberbio anaforikoak, berriz, hizketa uneaz bestelako une edo epe batekiko aldiberekotasuna adierazten du (Gazterik hasi nintzen lanean, hamazortzi urte nituen orduan; Egunen batean ez naiz hemen izango, oroituko zarete orduan)³¹⁴. Orduantxe (bertan), orduan bertan, orduan berean aldaerek aldiberekotasuna indartzen dute, han berean osagarriak bezala (Orduantxe ari ziren dendako ateak irekitzen; Nik orduan berean galdu nuen esperantza; Han berean sendatu zen gizona), baina gertakari burutua edo berehalakotasuna ere adieraz dezakete, orain-ek bezala (Orduantxe (bertan) iritsi zen; Egoteko esan zion, orduantxe (bertan) etorriko zela). Denboraz bestelako erabilera bat badu orduan adberbioak, lagunarteko gipuzkeran batez ere: ‘kasu horretan’, ‘beraz’ edo ‘bada’ adierazten du horrelakoetan (Bakean zatoz? Lasai egon gaitezke orduan; Orduan zer, etorriko zara bihar?)³¹⁵.

35.2.3f ‘Hura’ erakuslea duten «denbora izena + hartan» gisako osagarriek ere —{une ∼ ordu ∼ egun ∼ aste ∼ denbora} + {hartan ∼ haietan} gisakoek— hizketa uneaz bestelako une edo epea dute erreferentzia: Denbora hartan {pozik bizi ginen ∼ pozik biziko gara}. Horien parekoak dira ‘hori’ erakuslea dutenak ere: Lanean hasiko naiz noizbait eta egun horretan ez dut zure laguntzaren beharrik izango.

35.2.3g «[{Erlatiboa + denbora izena] + -n» edo «[gertakari izena (+ -en)} + denbora izena] + -n» egiturako osagarriek sintagman berean aipatzen den gertakaria dute erreferentzia: Zu jaio zinen urtean erosi genuen etxe berria; Gida baimena lortzen dudan egunean berean erosiko dut autoa; Garaipenaren egunean ospakizun handiak egin ziren; Gerra garaian gaizki bizi ginen —‘jaiotza’, ‘gida baimenaren lortzea’, ‘garaipena’ eta ‘gerra’ dira erreferentzia adibideotan—. Data baten gainean eginiko osagarriek ere hura dute erreferentzia: 1789an hasi zen Frantziako iraultza; 2040an ehun urte beteko ditu gure elkarteak.

35.2.3h Era berean, ‘batera’ gertatzearen adierazpenaren bidetik, -ekin atzizkiarekin egindakoek ere testuinguruko erreferentzia har dezakete: Bazko aste osoa oporretan igarota, igandearekin itzuli zen etxera. Gauza bera «izena + -rakoan» egiturako osagarriek ere: Etxerakoan zure laguna ikusi dut; Honakoan kantari etorri zen; Lotarakoan bi pilula hauek hartu behar ditu³¹⁶. Zenbaitetan -ra atzizkiak ere kokapenezko erreferentzia eman dezake: San Benoat bosgarren mendearen hondarrerat sortua zen (Zerbitzari); Iragan mende hondarrerat xaharberritua (Herria).

Gutxi gorabeherako kokapena adierazten dute buruan aldean, aldera, inguruan edo partean daramaten sintagmak: Hurrengo egunean, gaueko hamabiak aldean, eraso ziguten berriz ere (S. Salaberria); 1965ean, udazken aldera (Mitxelena); Iluna goizago sartzen zen, bereziki negu partean (Larre).

35.2.3i Erakuslerik gabeko «denbora izena + -n» egiturako osagarriak, azkenik, bietarikoak dira. Hizketa unea dute erreferentzia, «denbora izena + honetan» gisa ulertzen direnean: Neguan hotz handia egin du —hau da, ‘negu honetan’, ‘aurtengo neguan’—; bestela, testuinguruak ematen dio erreferentzia: Bazko aste osoa oporretan igarota, igandean itzuli zen etxera —hots, ‘aste hartako’ igandean itzuli zen—.

35.2.3j Orain, gaur eta orduan adberbioei -ko adnominala erantsita oraingoan, gaurkoan, ordukoan eta oraingo honetan, gaurko honetan, orduko hartan osagarriak eratzen dira, aldi izena isilduta sortuak beharbada (oraingo [aldi]an)³¹⁷. Forma hauek ez dira forma soilen guztiz errankideak, ‘aldi’ gehiago izan direlako iradokizuna ematen baitute aditzera: Oraingoan irabazi du edo Gaurkoan garaiz iritsi da dioenak beste aldi batzuk ere izan direla suposatzen du.

Bestalde, -ko atzizkiari instrumentalaren -z atzizkia erantsita oraingoz, gaurkoz, aurtengoz, ordukoz gisako osagarriak eratzen dira, une edo epe bati dagokiona seinalatzen dutenak, aurreko edo ondoko une-epeei zer dagokien abstrakzioa eginaz: Aski dugu gaurkoz; Jende gutxi etorri da oraingoz; Oporrik gabe geratuko gara aurtengoz; Aski zuen ordukoz. Azken aldian momentuz forma ari da zabaltzen, Hegoaldean batez ere; egokiago dirudi adiera horrekin oraingoz erabiltzea.

³¹³ Iraganaldiko adizkiekin ere erabiltzen da inoiz, ordea, iraganeko une jakin batekiko aldiberekotasuna seinalatuz, orduan osagarriaren pare: Barkamen eskatzera gertu zen orain (Mirande).

³¹⁴ Ondo berezi behar dira adberbioaren eta postposizioen oinarrian den ordu hori (= tenore) eta ordu izen zenbakarria (= oren): Orduan ezjakina nintzen ≠ Ibilaldiaren lehen orduan noraezean ibili ziren; Ordurako ezkondua zen ≠ Esandako ordurako iritsi zen.

³¹⁵ Garatek erdarakada du horrelako erabilera (1988: 245).

³¹⁶ Egitura honetan ordu izenaren elipsia dagoela dio de Rijkek (2008: 522). Beharbada, ‘denbora’ izen generikoa dago izenlagunaren ondoan: etxerako [denbora]n.

³¹⁷ De Rijken ustez, aldi izenaren elipsia dago osagarri hauetan: “Inessive phrases with aldi as the head can serve to specify location in time, in which event the length of the period denoted bay aldi becomes irrelevant, so that it can be glossed as ‘time’ or ‘occasion’” (2008: 526).