Euskararen Gramatika

35.2.1. Formak eta motak

35.2.1a Aurreko atalean esan den moduan, adberbioak edo postposizio sintagmak izan daitezke denborazko osagarri adberbial: adberbioak (atzo, luzaro, maiz, jadanik), adberbioaren gainean eraikitako postposizio sintagmak (atzotik, atzo arte) edo izen sintagmarekin eginak (igandean, igandea arte, zure ezkontzaren egunean, ezkondu zinen egunean). Adberbioak denbora esanahia dutenak dira, noski, eta baita izen sintagmetako izenak ere askotan (une, ordu, gau, goiz, arratsalde, egun, aste, hilabete, urte, igande), baina gertakari-izen ere izan daitezke (Azken gerratetik hona bakean bizi gara); edo data-izena (maiatzaren bian), edota data nahiz gertakari batekin loturiko izen berezi bat (Freuden ondoren).

35.2.1b Esan bezala, adberbio eta izen sintagma horiek postposizioa daramate zenbaitetan azken buruan —itsatsia edo askea—, haiek gobernatzen dituena (ikus 20. eta 21. kapituluak).

Inesiboko -n atzizkiarekin eratzen dira izen sintagmaren gainean eraturiko postposizio sintagma asko (igandean, joan den urtean, ordu bietan; bi urtetan, denbora luzean; bi alditan, askotan). Adberbioek, berriz, gehienek ez dute morfologikoki agerian atzizki hori (atzo, gero, bihar), baina pentsa daiteke batzuek bederen sintaktikoki badaramatela. Hain zuzen ere, -ko atzizkia hartuta forma adnominalak eratzen dituzte (atzoko, geroko, biharko). Adberbio batzuek, gainera, aukeran dute inesiboko atzizkia hartzea (luzaro edo luzaroan).

Instrumentaleko -z atzizkia ere erabiltzen da izen sintagmarekin eginiko postposizio sintagmetan (igandez, egun batez; anitz urtez, zenbait egunez; bi aldiz).

Ablatiboko -tik atzizkia dute iraupeneko gertakarien aurreko muga adierazten duten postposizio sintagmek (atzotik, gaurtik, egundik —epentesirik gabe, egunetik izena ez bezala—; eta arratsetik, igandetik, joan den urtetik); -danik forma ere erabiltzen da euskara jasoan (atzodanik, oraindanik, aspaldidanik).

Adlatiboaren -ra atzizkia gerora, gaurtik biharrera, egun batetik bestera, handik gutxira edo mendearen hondarrera(t) bezalako esaldietan erabiltzen da denbora adieran; -ko atzizki adberbiala erantsita, berriz, -rako destinatiboa eratzen du (iganderako, datorren urterako eta, adberbioekin, etzirako, ordurako; bi egunetarako); adlatiboko -ra- atzizkia ezaba daiteke adberbioetan (etziko), eta kontsonantez amaituekin egin beharra da (gaurko, biharko, aurtengo). Azken muga adierazten duen -raino atzizkia ere erabiltzen da inoiz denbora esanahiarekin (iganderaino), -daino kontsonante ondoan (gaurdaino); baina esanahi horretarako arte edo arteraino postposizio askeak hobesten dira.

35.2.1c Hain zuzen ere, postposizio askeak (arte, bitartean, aurretik, aitzin, ondoan) hartzen dituzte bai izen sintagmek bai, zenbaitetan, adberbioek ere (igandea arte, uda aurretik, festa ondoan; atzo arte, orain baino lehen). Bestalde, -z gero postposizio konplexua ere erabiltzen da horrelako sintagmak eratzeko (atzoz gero, joan den igandeaz gero)³¹².

Bestetan ez bezala, iraun edo egon bezalako aditzekin izen sintagma soila erabiltzen da osagarri adberbial gisa (Hiru ordu iraun du festak).

Berezia da, azkenik, «{duela ∼ orain dela} + IS zenbatzaileduna» egitura adberbiala (duela bi egun).

Beraz, laburtuz, honako hauek dira perpausaz besteko oinarria duten denborazko osagarri adberbialen formak:

– adberbioa (atzo, luzaro, maiz, jadanik)

– adberbioaren gainean eginiko postposizio sintagma:

• postposizio itsatsiarekin (atzotik, egundaino)

• postposizio askearekin (atzo arte, bihar baino lehen; atzoz gero)

– izen sintagma (bi urte [iraun])

– izen sintagmaren gainean eginiko postposizio sintagma:

• postposizio itsatsiarekin (igandean, igandetik, iganderaino, egun batez)

• postposizio askearekin (igandea arte, uda aitzin; hamarrak ezkero)

– esapide adberbiala («{duela ∼ orain dela} bi egun»)

35.2.1d Aditzera ematen duten denbora-nozioaren arabera, berriz, lau motatako osagarriak bereiz daitezke, gorago esan den bezala. Gertakarien kokapena adierazten dutenak ditugu, batetik, noiz? galderari erantzuten diotenak: aldiberekotasuna adierazten dute batzuek (orain, gaur, egun, aurten, orduan), aurrekotasuna beste batzuek (atzo, lehen, aspaldi, iaz, joan den urtean, bezperan, duela bi egun), eta ondokotasuna beste batzuek (bihar, etzi, datorren urtean, biharamunean). Gertakarien iraupena adierazten dutenak daude, bestetik, zenbat denbora(n)? galderari erantzuten diotenak (luzaro, laburki, goiz osoan, bi egun) eta noiztik? edo noiz arte? galdera zedarriztatzaileei erantzuten dietenak (atzodanik, joan den urtetik, bostak ezkero; atzo arte, gero arte, igandea arte). Gertakarien maiztasuna adierazten dutenak, hirugarrenik, zenbat aldiz? galderari erantzuten diotenak (behin, birritan, maiz, bakan, usu, bi aldiz, hiru bider, egunero). Eta gertakaria prozesuaren zein fasetan dagoen adierazten dutenak, azkenik (oraindik, jadanik, dagoeneko).

35.2.1e Hona, bada, eskema:

– KOKAPENA

• aldiberekotasuna (gaur, orduan)

• aurrekotasuna (atzo, bezperan, duela bi egun)

• ondokotasuna (bihar, biharamunean, handik gutxira)

– IRAUPENA

• iraupenaren adierazpen kuantitatiboa (luzaro)

• noizdanikoa (atzodanik)

• noiz artekoa (atzo arte)

– MAIZTASUNA (behin, hiru bider)

– FASEA (oraindik, jadanik)

³¹² Bi modutara eman da postposizio hau tradizioan: -z gero Iparraldean eta ezkero Hegoaldean. Lehenbizikoa hobetsi du Euskaltzaindiak batasunerako aditzarekin doanean, baina bietara idatz daitezke hamarrez gero / hamarrak ezkero, zortziez gero / zortziak ezkero, San Ferminez gero / San Ferminak ezkero, atzoz gero / atzo ezkero gisako denbora sintagmak; bestalde, honezkero, horrezkero eta harrezkero idazkera erabiliko da beti (26. araua).