Euskararen Gramatika

34.7. -tuz gero

34.7a Perpaus jokatugabeen artean ere badira baldintzazko balioa dutenak. Partizipioari -z atzizki instrumentala erantsi, eta ondoren gero postposizioarekin, -tuz gero markaren bidez baldintzazko adiera duten perpausak osa daitezke: Asko maitatuz gero, asko sufritzen da; Gogor lan eginez gero, gehienetan helburuak lortzen dira. Gero postposizioa azaltzeak adierazten digu marka honek denborazkoekin ere lotura izan dezakeela. Izan ere, Iparraldean gehienetan denborazko balioa du (gehienetan -tuz geroz formarekin); Hegoaldean XIX. mendean hasi ziren baldintzazko adierarekin erabiltzen, eta XX. mendean denborazko adiera baino ugariagoa da (gehienetan ezkero formarekin). Nolanahi ere, zenbait adibidetan denborazko adiera eta baldintzazkoa oso hurbil daude: Gehiegi edanez gero, mozkortu egiten gara. Uler daiteke gehiegi edan ondoren mozkortzen garela, edo gehiegi edaten badugu mozkortzen garela.

Izan ere, denborazkoek (Ezinean gertatzen naizenean, laguntza eskatuko dizut) eta baldintzazkoek (Ezinean gertatuz gero (=gertatzen banaiz), laguntza eskatuko dizut) sarritan antzeko eginkizuna izaten dute perpaus nagusiari begira: biek ere mintzagai izateko joera dute, eta perpaus nagusia mintzagai horri buruzko iruzkina izan ohi da askotan. Lehenak, denborazkoak, denbora-une bat-edo seinalatuko luke, eta memento hori iristean laguntza eskatuko dela adierazten da; bigarrenean, baldintzazkoan, egoera batez ariko ginateke. Baina eguneroko solasean, ez da ezohikoa, bata zein bestea erabili, alde nabarmenik gabeko egoerak agertzea: eta orduan, denbora nahiz baldintza adieraz ditzakeen -tuz gero menderagailua erabili bada, adibide hori sailkatzeko unean zailtasunak izango ditugu: Nahi al duzu badaezpada ni zurekin gelditzea? Ez; ezinean gertatuz gero, laguntza eskatuko dizut. Adibide horretan bi irakurketak zilegi dira.

Nolanahi ere, esan dugu tradizioan gehienetan denborazko adierarekin erabili izan dela -tuz gero. Denborazkoa izaten da, bereziki, perpaus nagusiak bururaturiko gertakari bat adierazten duenean, mendeko perpauseko aditzak denbora-une bat seinalatzen duenean, edo behin bezalako adberbioak mendeko perpausean azaltzen direnean. Denborazko perpausen atalean (ikus 35. eta 36. kapituluak) ematen dugu horren berri. Baldintzazko adiera gailenduko da, ordea, denbora-unea seinalatu beharrean une zehatzik gabeko egoera adierazten duenean: ahal izanez gero, nahi izanez gero, behar izanez gero… Edo balio generikoa duenean: Bizipoza galduz gero, aberastasunak soberan izaten dira. Baita baldintza-ondorio komunztadura nagusitzen denean ere: Ahaleginduz gero, lortuko duzu matematika gainditzea.

Eta denborazko adierarekin gertatzen zen bezala, -tuz gero daramaten perpausek baldintzazko balioa dutenean ere baiezko perpausetan azaldu ohi dira nagusiki, euskalki eta garai guztietan; euskarak adizki jokatu gabearekin ezezko perpausetan baldintza adierazteko beste molde batzuetara (-tu ezik, -tu ezean…) jo ohi du: Asko irakurri ezik, ez duzu adierazpena hobetuko; Ingeles gehiago ikasi ezean, ez dut lanik lortuko enpresa honetan.

34.7b Ordenari dagokionez, -tuz gero duten perpausak ondore perpausaren aurretik nahiz atzetik joan daitezke. Mintzagai izateko joera dutelarik, maiztasunaren aldetik aurretik sarriago izaten dira: Aukera izanez gero, Patagoniara joango nintzateke. Baina ondoren joateko ere ez dute arazorik: Patagoniara joango nintzateke, aukera izanez gero.

Zenbaitetan, mintzagai modura ez, baizik eta galdegai modura ere azal daitezke, adibidez, ondoren bakarrik aditzondoa daramatenean: Akordioa sinatuz gero bakarrik jasoko dute bi aldeek diru hori. Horrelakoetan, baldintza askikoa eta ezinbestekoa izango genuke: ez da esaten soilik akordioa sinatzea nahikoa dela bi aldeek dirua jasotzeko; esaten da, baita ere, akordioa sinatzea dela aukera bakarra horretarako.

Bestalde, baldintzazko perpausaren beraren barneko ordenari dagokionez, adizkia + -tuz gero multzoa gehienetan mendeko perpausaren amaieran agertu ohi da: Etxerako barazkiak merkatuan erosiz gero, baserritarrei laguntza ematen zaie. Baina atzetik beste elementu batzuk dituela agertzeko ere ez dago eragozpenik: Merkatuan erosiz gero etxerako barazkiak…

34.7c Perpaus hauetan adierazten den hipotesiaren gertakortasuna edo balioa ere kontuan izateko puntua da. Aipatu dugu dagoeneko adizki jokatua duten baldintzazko perpausetan bi sail nagusi bereizten direla, adizkiaren tempusetik edo alditik abiatuta: baldintza erreala (-alegialdia) eta baldintza irreala (+alegialdia). Bereizketa formal horrek lotura zuzena du baldintzazko perpausak adierazten duen hipotesiaren gertakortasunarekin; eta horrez gain, adizki nagusiak hartzen duen aspektu markaren arabera ere aldeak badira baldintzazkoen adieran, hizkera batetik besterako desberdintasunekin.

Adizki jokatugabea duten baldintzazko perpausetan, ordea, informazio morfologiko hori ez zaigu agertzen, adizki laguntzailerik ez baita. Hala ere, ondore perpauseko adizkiei begiratuz, ohartzen gara -tuz gero perpausen bidez baldintza erreala (Liburua irakurriz gero, zure iritzia aldatuko duzu) nahiz irreala (Liburua irakurriz gero, zure iritzia aldatuko zenuke/zure iritzia aldatuko zenuen) adieraz daitezkeela.

Baina kontuan izan behar dugu, baita ere, baldintza/ondore komunztadura ez dela beti hertsiki jarraitzen. Orduan, testuingurura jo beharko dugu; eta zenbaitetan bi eratara uler daitezkeen perpausen aurrean egongo gara. Adibidez, Mirenek pozik lagunduko zion Josuri, honek eskatuz gero perpausean, uler daiteke, lagunduko ziola honek eskatu izan balio (baldintza irreala) edo honek eskatzen bazion (baldintza erreala).

34.7d Baldintza errealaren balioa duenean, maizenik oraindik hasi gabeak diren egoerak, gertakariak edo gertakari-segidak aipatu ohi dira (Iaz adina saiatuz gero, aurten ere lortuko duzu helburua) eta baita ekintza errepikatuak (Egunero otoitz eginez gero, arimako bakea lortzen da) eta balio generikoa edo gnomikoa izanik denbora kokapen zehatzik ez dutenak ere (Euria eginez gero, kaleak busti egiten dira). Era horretan, askotan geroaldiari buruzko baldintzak adierazteko erabiltzen dira; edo bestela balio generikoa izaten dute eta, ondorioz, ez dute denbora zehatzik adierazten; edo aldiberekotasun errepikatua dute.

Aipatu behar da, badirela -tuz gero erabiltzen denean debekaturik ditugun aspektu balioak ere. -tuz gero perpausek ezin dute ekintza/egoera buruturik adierazi, eta ezta unean bertan jazotzen ari denik ere. Elurra eginez gero, ez gara Ibañetatik joango perpausean, ezin da ulertu ‘elurra egin badu…’, aspektu marka burutuaren erabilera; eta irakurketa burutua lortu nahian bart adberbioa eransten saiatzen garenean, perpaus okerrak sortzen dira (*Bart elurra eginez gero, ez gara Ibañetatik joango), nahiz eta adizki jokatuarekin adiera burutu horretarako arazorik ez dagoen (Bart elurra egin badu, ez gara Ibañetatik joango). Era berean, solas unean hasiak diren egoerak eta gertakariak ere ezin dira -tuz gero perpausen bidez adierazi: Egun gure kaleetan etorkin asko ikusten baditugu, gerora ez ditugu gutxiago izango bezalako perpaus baten ordezko jokatugabea emateko, ezin dugu esan Egun gure kaleetan etorkin asko ikusiz gero… Edo, Oraintxe menditik bueltan bazatoz, ederki nekatuta etorriko zara adierazteko, ezin dugu Oraintxe menditik bueltan etorriz gero, ederki nekatuta etorriko zara erabili.

Nolanahi ere, badirudi debekatutako bi interpretazio horiekin (egoera/gertakari burutuak eta solas unean hasiak), baldintzazko jokatuek ere ez dutela benetako hipotesirik agertzen: edo aurretik proposizio horien egiazkotasuna ezaguna dugu, eta horregatik, sarritan inferentzia modukoak adierazteko erabiltzen dira; edo baldintza ez da protasiak adierazten duena bera, baizik eta protasiak dioena egia izatea, eta egia bada, adierazi nahi da orduan ondore perpausa badagokiola protasi horri. Nolabait esateko ‘bart elurra egin duela egia gertatzen bada…’, edo ‘menditik zatozela egia gertatzen bada…’; era horretan, mendeko proposizioak dioena burutua edo dagoeneko hasia izan arren, hipotesia bera geroaldian kokatzen dugu adizki jokatuekin ere.

34.7e Tradizioko adibiderik gehienetan -tuz gero marka baldintza erreala adierazteko erabili bada ere, ez dira gutxi baldintza irrealeko irakurketa eskatzen duten adibideak. Horrelakoetan ondore perpauseko adizkiak alegialdiko ba- perpausetako aukera berak azaltzen ditu. Baldintza irrealaren esparruan, -tuz gero dutenak erabil daitezke baldintzazko perpausean esaten denak gertatzeko aukera handirik ez duela adierazteko (Bihar berandu iritsiz gero, ez lidakete sartzen utziko), edo, iraganaldiko baldintzaren balioarekin, baldintza hori ez dela gauzatu aditzera emateko (Joan den astean, berandu iritsiz gero, ez zidaten sartzen utziko). Aspektu balioei dagokienez, gehienetan solas unean hastekoak diren egoerak edo gertakariak adierazten dira (Nire etxera etorriz gero, elkarrekin afaldu ahal izango genuke), baina hasiak izanik burutuak ez diren egoerak ere azaltzen dira: Nire banketxeko kontuan diru gehiago izanez gero, oraintxe emango nizuke apur bat. Eta baita gertakari-segidak ere: Igandeetan lan eginez gero, ez zenuke diru arazorik izango. Eta baldintza errealetan ez bezala, ez dago aspektu balio burutua adierazteko eragozpenik: Gazterik hasiz gero, nik ere ikasiko nuen lanbide hori esatean, aspektu burutuko adiera ematen zaio.