Euskararen Gramatika

34.5.3. Alegialdia ez dakarten baldintzazko perpausak: baldintza errealak

34.5.3a (-alegialdia) motako adizkia duten baldintzazko perpausei baldintza errealak deitu izan zaie, eta gertakari edo egoera gertatuak edo gertakorrak aipatzen dituzten proposizioetan oinarritzen dira. Azterketa egiteko nagusiki aspektu marken arabera bideratuko dugu gure aurkezpena, aldia ere kontuan izanez. Baldintza errealen sailkapena honela egin daiteke:

34.5.3b [-tu + izan/*edun] duten oraineko baldintzazko perpausetan (ibili bada, ekarri badu) gertakari edo egoera bururatuak aipatzen dira: Gau honetan elurra egin badu edo euria izan bada, kasu bideari!; Alfer ibili bazara, hurrengo egunetan lan gehiago izango duzu. Ondore perpausari dagokionez, hango gertakaria nola ikusia den aukera oso zabala izan daiteke: Ulises osorik irakurri baduzu, lanik zailena egin duzu (-tu) / ez duzu erraz etsitzen (-tzen) / beste edozer erraz irakurriko duzu (-tuko) / edozer irakur dezakezu (ahalezko adizkera)… Hauetan guztietan ondore perpauseko adizkia orainean azaltzen zaigu, aldi komunztadura errespetaturik, eta hala gertatu ohi da modu horretako perpausetan. Halere, zenbait hizkeratan aldi komunztadura hau itxuran hautsirik gerta daiteke, iraganaldi hurbileko menturako moduak partizipio prospektiboa eta iraganeko aldia eska baitezake gertakari gertatuen aipatzeko: Jonek Indiako kaleko haurrak ikusi baditu, pentsatuko zuen horretarako ez dagoela eskubiderik. Beste zenbait euskalkitan -ke morfemaz baliatzen da modu hori adierazteko, partizipio burutua eta oraina erabilirik orduan: Jonek Indiako kaleko haurrak ikusi baditu, pentsatu duke horretarako ez dagoela eskubiderik.

[-tu + izan/*edun] duten aldi iraganeko baldintzazko perpausak (ibili bazen, ekarri bazuen) erabiliz, askotan inferentziak tarteko dituzten adibideak osatzen dira: Atzo Maddalen etorri bazen, zerbait ekarri bide zuen. Adibide honetan, hiztunak berak ez daki segurki ea bezperan Maddalen etorri zen, baina norbaitek hala esan dioke, eta ez zaio ezinezkoa iruditzen; ondore perpausean, baldintzari dagokion dedukzio bat adierazten du. Horrela, askotan baldintzazko perpausean egiten den baieztapena aurretik jakintzat-edo ematen da, eta ez dute egiazko hipotesirik adierazten, eta inferentziazko erabilerak bideratzen dira. Antzeko zerbait gertatzen da Laguntza eskatu badigu, beste aukerarik ez zuelako izan da adibidearen moldekoetan ere: ondore perpausean baldintzazkoaren gaineko argibideak edo arrazoiak eman dira, eta izan aditza eta kausazko perpaus bat eramaten dituzte barnean.

Inferentziazko erabileren barnean, beste batzuetan, ondore perpausean esana protasiari kontrajartzen bezala zaio, aurkaritza eginez, kontzesiozko balioa lortuz: Errealaren ezezkoarekin semea izugarri atsekabetu bazen, gurasoek lasaitu ederra hartu zuten. Hemen ere protasian esana ez da egiazki hipotesi gisa aurkezten. Eta inferentziazko erabilerekin aurrera jarraituz, beste batzuetan protasian esana hala ez dela azpimarratzeko baliatzen dira mota horretako perpausak: Ostegunean nirekin mintzatzen saiatu bazen, ez dago bere deirik ez etxeko telefonoan ez eskukoan, eta posta elektronikoan ere ez dago ezer. Adieraziz, baldintzazko perpausean adierazten dena (ostegunean nirekin hitz egiten saiatu zela) ez dela zuzena inondik ere. Edo zeharkakoagoa den loturarekin: Emaitza onak agindu bazituen, ez salmentak ez irabaziak ez dira iazkoak baino hobeak izan. Guztietan ere, benetako hipotesirik egiten ez denez, [-tu + izan/*edun] duten aldi iraganeko perpausak solaseko jokoen eremu zabalerako erabiltzen dira.

34.5.3c [-t(z)en + izan/*edun] duten oraineko baldintzazko perpausek (ibiltzen bada, ekartzen badu), denboraren aldetik, solas uneari eta geroaldiari dagozkion denborazko kokapenak adieraz ditzakete. Solas unean bururatuak izan gabe hasiak diren (Zuk hortxe ikusten baduzu, hor dago noski; Euskal Herriko hirien historia idazten ari bazara, ez ahaztu jatorri askotako jendea biltzen zela haietara), edo oraino hasi gabeak diren egoerak, gertakariak edo gertakari segidak (Zure esanetara makurtzen banaiz, herritarrek ez didate barkatuko) aipa daitezke haietan, bai eta, balio generikoa edo gnomikoa izanik (Lehoi ar berriak taldea menderatzen badu, aurreko kumeak hiltzen ditu) denborazko kokapen zehatzik ez dutenak ere. Hauetan guztietan, hipotesia solas unean edo geroaldian jartzean, ez da guztiz ziurra hipotesi hori gauzatuko denik; baina (+alegialdia) motako adizkera erabilita baino gertakortasun handiagoa aitortzen zaie. Eta ildo horretan, nabarmenki gertagaitza den zerbait aipatzean (Axular zaharra kalean ikustea), egokia izan daiteke (+alegialdia) motako adizkera erabiltzea (Bihar Axular zaharra kalean ikusiko bazenu, zer esango zenioke?), baina desegokia genuke [-t(z)en + izan/*edun] duen oraineko adizkia erabiltzea (Bihar Axular zaharra kalean ikusten baduzu, zer esango diozu?); (+alegialdia) erabiliz, hiztunak aditzera ematen du nekez solaskideak ondoko egunean Axular kalean atzeman dezakeela, baina bigarrenean, protasian egiten duen hipotesia gertakortzat jotzen du hiztunak, eta franko gauza bitxia da aspaldi hil norbaitekin kalean buruz buru egitea.

[-t(z)en + izan/*edun] duten aldi iraganeko baldintzazko perpausetan (ibiltzen bazen, ekartzen bazuen), iraganaldian kokatuak garelarik, gertakari errepikatuak (Berandu oheratzen bazen, gau osoan urduri egoten zen) adieraz daitezke, edo baita iraganaldian hasi gabeak edo geroaldikoak diren gertakariak ere (Medikuari deitzen bazion, ama haserretuko zitzaion). Azken hauen harian, ez dira gutxi zehar-solasean azaltzen diren adibideak, askotan iraganeko adizkien osagarri modura, denbora komunztaduragatik (Bazekien berandu iristen bazen lagunak haserretuko zitzaizkiola).

34.5.3d Oraineko adizki sintetikoa duten baldintzazko perpausak ((baldin) badator, (baldin) badakar) denboraren aldetik, solas uneari eta geroaldiari dagozkion denborazko kokapenak adierazteko erabiltzen dira: Proposamen honek hobekuntzarik ez badakar, ez dugu aintzat hartuko; Peru badator, berak prestatuko du afaria. Edo baita ekintza errepikatuak: Laguntzailea badatorkit, larunbatetan jaisten naiz herrira. Edo denboraren aldetik generikoak direnak ere: Proiekturik erakargarrienak izanda ere, dirurik ez badago, akabo asmo guztiak! Ondore perpauseko adizkiei dagokienez ere aukera oso zabala da, eta ohikoena oraina erabiltzea izan arren, aldi iragana ere ager daiteke, menturazko modua partizipio prospektiboa erabiliz adierazi nahi denean: Mikel gaur nirekin zinemara badator, ez zuen beste aukera handirik izango.

Iraganeko adizki sintetikoa ere ager daiteke baldintzazko perpausetan ((baldin) bazetorren, (baldin) bazekarren), eta denboraren aldetik, [-t(z)en + izan/*edun] molde analitikoaren egoera bertsua aurkituko dugu hemen ere. Batzuetan, zuzeneko solasean iraganaldian kokatuak garelarik, ondore perpausean era desberdinetako adizkerak aurkituko ditugu. Sintetikoa: Herrian ez bazeuden, nola zekiten hain ondo plazan gertatutakoa?; [-t(z)en + izan/ *edun] moldekoa: Etxera berandu bazetorren, gurasoek zigortu egiten zuten, gertakari errepikatuak aipatzen direnean bereziki; [-tu + izan/*edun] erakoa: Dirua gainean bazeneraman, gauzarik arriskutsuena egin zenuen herrialde hartan; [-tuko + izan/*edun]: Geltokian ordurako ez banengoen, ez nuen oporretara joaterik izango; edo aldi komunztadura hautsirik ere ager daiteke, ondore perpauseko adizkia orainean izanik: Iritzia aldatzeko asmorik ez bazenuen, zer egin duzu berriro bilera deituta? Beste batzuetan, baldintzadun perpausa perpaus osagarria denean, eta adizki gobernatzailea iraganekoa, zehar-solaseko aldi komunztadura aurkitzen da, ondore perpausean partizipio prospektiboa agertu ohi delarik: Banekien, inor galdezka bazetorren, egia esan beharko niola.

34.5.3e Ahalezko adizkera ere ager daiteke baldintzazko perpausetan, bai oraineko forman (etor badaiteke, ekar badezake) bai iraganekoan (etor bazitekeen, ekar bazezakeen), nahiz bereziki Iparraldeko testuetan aurkituko ditugun horrelako adibideak. Baldintzazko perpausean oraineko ahalezko adizkia denean, ohikoena ondore perpausekoa ere orainekoa izatea da (Zuk ez duzu hobenik, nik ez badezaket lorik egin); aldiz, aspektu markaren aldetik ohi bezain aukera zabala dago. Berdin, baldintzazko perpausean iraganeko ahalezko adizkera denean, ondore perpausekoa ere iraganekoa izan ohi da gehienetan: Nahi nuena egin ez banezakeen, gaztetan zeharo haserretzen nintzen; Mirenekin ezkon ez bazitekeen, herritik alde egingo zuen Jonek. Baina zenbaitetan, apodosian adierazia orainaldiari baitagokio, orainekoa izan daiteke ondore perpauseko adizkia: Lehen egin ahal bazenezakeen, orain ere egin ahal izango duzu.

34.5.3f [aditzoina + *edin/*ezan] oraineko baldintzazko perpausak (etor badadi, ekar badezat) XVI. eta XVII. mendeetan aurkitzen ziren (Iauna, zelurat igan banadi, zu han zira, infernurat ieusten baniz han present zira, zu orotan zira, Tartas), baina egun zaharkiturik gelditu da molde hau (aldi iraganeko adibideak arras bakanak dira iritsi zaizkigun testu zaharretan ere).

34.5.3g Ekialdeko testuetan ber enklitikoa ere erabiltzen zen orainaldiko baldintzazko perpausetan (Arkord gira halaber, lekhu orotan orazioniak hon direla, onsa egiten badira ber, Tartas), perpausaren baldintza izaera indartuz, baina gaur egun erabilera hau ere zaharkiturik gelditu da.