Euskararen Gramatika

32.9. Parekotasunezko korrelazioak

32.9a Eredu erromanikoko parekotasun konparazioa eratzeko hala eta nola morfema korrelatiboak erabiltzen dira nagusiki²⁹³. Adberbioak direnez, aditzaren lagun dira beti morfema hauek.

Bietarikoa da morfema hauekin eratzen den egituraren ordena ere. Korrelatu aurrekaria da askotan nola morfema, hura daraman perpausa nagusiaren aurretik doala: Nola erbiak zuritzen diren gure mendietan elurra janaz, hala zurituko ere da zure arima (Mogel); Nola belar bustiak hantzen baititu, hala etzauntza bustiak ditu eritzen (Duvoisin); Nola jin den, hala behar dela jalgi (Goihetxe). Nola morfema perpaus barnean dela: Nor nola gobernatzen baita gaztean, hala komunzki egiten ohi dela zahartzean ere (Etxeberri Sarakoa). Edo perpausaren amaieran, aditza isilpean dela: Mirra hautatuak nola, hala eman dut urrin gozoa (Harizmendi) —ez, ordea, aditza agerian dela: *mirra hautatuak ematen duen nola—. Baina hala morfema duen perpaus nagusia aurretik dela ere eman daiteke esaldia: Hala gerta dakidala nola otoitz egiten baitut (Materre); Bihotz nirean hala zauzkat, nola ninia begian (Bilintx). Maiz erabiltzen da korrelazio hau ezezkako esaldietan, eta orduan hala morfema aurretik da beti: Deusek ere ez omen du hala ematzen elefanta […] nola bildots kume baten ikusteak (Pouvreau); Baina deusek ez du Frantzia hala aberastu nola Beneditanoen sartzeak (Zerbitzari); Ez du hala argi-albak loriatzen txoria, nola ni zu ikusteak (J. B. Elizanburu).

Bizkaieraz zelan … halan morfemak erabiltzen dira mota honetako konparazioan: Etxean ez zegoen lekurik gauza guztiak ondo jartzeko, eta zelan batu halan saldu zituen gauza asko (Etxeita).

Perpaus nagusiko hala morfema gabe ere molda daiteke konparazio esaldia: Eta beti [nabil] erratua, nola ardi itsua (Lazarraga); Hauek guztiak joan zaizkigu nola airean lainoa (Etxeberri Ziburukoa); Maiteko nuke nola ama eta aita (Bilintx); Gizon zuzena loretzen nola palmondoa (Narbaitz). Esaldi horietan, ez-agerian, hala morfema dela pentsa daiteke.

32.9b Nola morfema duen perpaus mendekoa, erreferentziazko terminoa daramana, aditz eta guztikoa izan daiteke, aditzak menderagailua atxikita duela: Libertatea nola baita gauzetako hoberena, gatibutan egotea hala pena gaitzena (Etxepare); Nola kulpan lagun izan zaren, hala penan izan behar duzula (Kardaberaz). Baina baita laburra ere: Ibai bat nola, hala odola, abiatu zen isurtzen (Basterretxea). Agerian konparazio morfemak eta konparazio terminoak baizik ez direla, berriz, esaera modukoak eratzen dira: Nola bizi, hala hil (Axular); Nola ikus eta hala ikas, nola ikas eta hala egin (Hiribarren); Nola orain, hala gero (Oxobi).

32.9c Ikusten den bezala, parekotasunezko egitura hauetan moduzko adberbioak erabiltzen diren arren, konparatzen direnak modua ez ezik, egoera, jarduera edo izaerak ere izan daitezke. Hala, esate baterako: Eta nola euli farfaila ez baita hegalak erre arteino kandelaren ingurunetik urruntzen, hala amoros itsutua ere (Axular) esaldian euliaren eta amorosaren egoerak jartzen dira parez pare, ez euliak hegalean jarraitzeko modua eta amorosaren itsu izatekoa. Eta Nola ikus eta hala ikas (Hiribarren) esaldian ere ez dira ikusteko eta ikasteko moduak alderatzen, ikusitakoa eta ikasitakoa baizik, zer ikus, hura ikas esaeraren antzera.

Are argiago ikusten da izaerak direla alderatzen direnak -ko atzizkiarekin eginiko [nolako … halako] formen korrelazioan: Zeren nolako baita lurra […] halako gertatzen baita ura ere (Axular); Nolakoa baita aita halakoa semea (Etxeberri Ziburukoa); Nolako baita ama, alaba halako (Hiribarren).

32.9d Bestalde, konparazioa barik banakaritzako juntadura adieraz dezake forma bi hauekin eginiko egiturak ere, itxuraz konparazio egitura duten beste batzuek bezala: Guztiak ito ziren, hala zaharrak, nola gazteak, hala gizonak, nola emakumeak (Agirre Asteasukoa); Hitzak nola batzuentzat hala besteentzat izan ziren (Beobide); Kargu handiko lagunkideak, hala bat nola bestea (Xalbador); Agintzen zizkioten gauza denak egiteko gertu, nahiz urian nahiz etxean, nola soroan hala mendian (Agirre); Hala Probintzian, nola Nafarroan, eta ere gehiago Bizkaian […] hitz asko laburtzen dira (Kardaberaz).

Juntadura mota hau beste morfema korrelatu batzuekin ere eratzen du hala parekatzaileak: Zu bakarrik zauzkat beti gogoan, minutu batean ere faltatu gabe, hala egunaz non gauean (Bilintx); Nahiz gizonok hala abereak ezkutuan igarotzeko (A. Zinkunegi); Hala gizonak eta hala andreak, eskubide berdinak dituzte gaur legearen aurrean (T. Etxebarria); Ez da gauza, sarriago dakusgunik […] hala Misioko egunetan, zelan beste denbora batzuetan (Mogel); Itaundu begio bakoitzak bere bihotzari […] hala Mandamendu honetan zein bestetan (Kapanaga).

²⁹³ Korrelazio honi buruz, OEH s. v. hala: “Su uso disminuye en el s. XX”.