Euskararen Gramatika

32.8. Konparazio proportzionala eta progresiboa

32.8.1. Konparazio proportzionala

32.8.1a [Zenbat (eta) -ago … hainbat (eta) -ago] gisako egitura duten esaldiek alderaketa proportzionala ematen dute aditzera. Zenbat (eta) hurbilago egon, hainbat (eta) argiago ikusiko du afixa esaldian, adibidez, afixa argiago ikustea hurbilago egotearen araberakoa dela esaten da.

Morfema bat baino gehiago dira egitura honetan erabiltzen direnak:

– [zenbat (eta) -ago … {hainbat (eta) -ago ∼ orduan eta -ago}]

– [zenbatenaz (eta) -ago … hainbatenaz -ago]

– [zenbatez -ago … hainbatez -ago]

– [-ago (eta) -ago]

Zenbat edo haren kideko morfema daraman perpausa mendekoa da (zenbat hurbilago dagoen), eta hainbat edo kidekoa daramana, berriz, nagusia (hainbat argiago ikusiko du afixa). Aditz eta guztikoa izan daiteke mendekoa, menderagailua aditzari atxikita duela (zenbat hurbilago dagoen). Askotan, ordea, partizipio burutuan ematen da aditza (zenbat hurbilago egon); partizipioaren aspektu balioa eta isilpeko adizkiaren denbora-pertsonak testuinguruak argitzen ditu, ohi bezala.

32.8.1b Batez ere Hegoaldeko tradiziokoa da gauzatze asko dituen [zenbat -ago … hainbat -ago] gisako egitura²⁸⁷. Mendeko perpausak zenbat, zenbat eta edo zenbat ere morfemak eraman ditzake: Zenbat gehiago hiltzen ziren, hainbat gehiago zetozen (Ubillos); Zenbat xutago bidea, hainbat atseginago (Oskillaso); Zenbat eta haserreago, hainbat eta berba astunago (Astarloa); Zenbat eta itsasotik hurrerago, hainbat eta atsekabe handiagoa ikusten zen (Agirre); Zenbat ere ausarkiago aurreratzen garen, hainbat gogorragoa izango da hurrengoen oldarra atzeraka (Mitxelena); Zenbat ere biziago herria, orduan eta biziago gizaldien arteko etsaitasuna (Mitxelena).

Perpaus nagusiko korrelatua hainbat (eta) …-ago da maizenik: Zenbat eta naroago eduki, hainbat areago zetorkion oroimenera bere txoko atsegina (Agirre); Zenbat eta gorago igo bertutean, hainbat eta bortitzago izan ohi da kontzientziaren ausikia (Villasante). Orduan eta …-ago forma ere erabiltzen da, gipuzkeraz batik bat: Lur hori zenbat eta gehiago lantzen dugun, orduan eta landare bikainagoak emango ditu (M. Atxaga); Horiek, zenbat eta pakezaleago ager, orduan eta beldurgarriago izaten direla (Mitxelena). Hainbatenaz …-ago formarekin: Eri bat, zenbat ere etsiago dagoen, hainbatenaz hobeki agertzen da nolakoa den medikuaren jakintasuna (Duvoisin). Hainbat gabe: Zenbat eskola gehiago, alfer gehiago (Anduaga); Zenbat eta gehiago saldu, gehiago irabazi (Erkiaga)²⁸⁸.

32.8.1c Iparraldeko tradizioan, berriz, ohikoa da [zenbatenaz -ago … hainbatenaz -ago] gisako korrelazioa²⁸⁹, hau ere gauzatze bat baino gehiago duena. Hala, morfemak bere horretan direla: Zenbatenaz apalago baitatza ezarria, hainbatenaz bortitzago da zimendu berria (Monho); Iñazio zenbatenaz amultsuago, Franzizko hanbatenaz bihurriago (Laphitz). Mendekoan zenbatenaz eta forma dela: Zenbatenaz eta hek zuei gaizkiago, hanbatenaz zuek hei ongiago (Axular). Perpaus nagusian hainbat forma duela: Zenbatenaz baitzen maitagarriago […] hainbat esker gehiagorekin […] Jainkoari egin zion haren sakrifizioa (Intxauspe). Hainbestenaz ere formarekin: Zenbatenaz indar gehiagorekin ematen baitzuten ukaldia, eta hainbertzenaz ere gehiago min hartzen zuten berek (Joanategi)²⁹⁰. Hainbatenaz aurretik dela: Hori eginen da hainbatenaz gehiago fruturekin, zenbatenaz baita desiratua aspaldian artzainez eta populuez (Akizeko katixima); Mintza gaitezke enganio hainbatenaz beldurtzeko batez, zenbatenaz baita deskubritzeko gaitzagoa (Haraneder). Ere adberbioarekin: Zenbatenaz ere gehiago xukatzen baita hainbatenaz gasna hobea izanen da (Duvoisin).

32.8.1d [Zenbatez -ago … hainbatez -ago] gisako korrelazioa ere erabili izan da Iparraldean: Ontzia zenbatez hutsago, hainbatez da ozenago (Oihenart); Gurdia zenbatez arinago, ardatzak kirrinka minago (EZBB); Interes hauek hainbatez izanen dira handiagoak, zenbatez grazia gehiago ematen baitigu (Duhalde).

32.8.1e Morfema korrelaturik gabeko [-ago (eta) -ago] egitura esaera modukoak eratzeko egokia da: Zaharrago, zoroago (Oihenart); Tximinoa, zuhaitzean gorago, uzkia ageriago. Baina bestetan ere erabiltzen da: Inori ez esateko agindu zion. Baina hark debekatzenago, eta haiek zabaltzenago zuten berri hori (Iraizoz) —-ago morfema adizki nagusiari atxikia—. Esamolde eliptikoak dira horiek, azpian [zenbat eta … hainbat eta] forma dutenak; zenbat zaharrago, hainbat zoroago da lehen adibidean ulertzen dena.

32.8.2. Konparazio progresiboa

32.8.2a Konparazio proportzionala progresiboa izan daiteke. Zenbat gorago igo, hainbat nekatuago aurkitzen zen esaldian, adibidez, aurrera doazen prozesu bi alderatzen dira; ‘igotzen doan heinean nekatzen doala’ esaten da. Progresioaren berariazko adierazpena, hala ere, denboraren aipamenak bideratzen du. Hala egiten du, esate baterako, [geroago (eta) … -ago] gisako egiturak²⁹¹: Geroago harrituago nauka (Otxolua); Geroago eta gorago aurkitzen gara (Villasante); Geroago eta nahastutzenago zitzaizkion (Aresti). Horietan ‘zenbat geroago, hainbat harrituago’ gisako korrelazioa ulertzen da.

Mailakatzailerik gabeko gero soila ere erabiltzen da gisa horretako egituran, bere soilean denboraren progresioa adierazten baitu. Forma desberdinak hartzen ditu adberbioak: Gero eta gogo gutiago duzu laneko (Izeta); Gero eta azkarrago ibiltzen zara (Oñederra); Neure burua berotuko nuke geroz eta gehiago (Txillardegi); Ondoko urtean Vietnamgo gerra gero eta biziago ageri zen (Salaburu); Bekatorea ere gero eta gero […] bere aztura gaiztoetan barrena sartzenago da (Axular); Gero baino gero egur gehiago behar da (Munita); Sortu zitzaidan gerora eta otoitz gehiago egiteko zaletasuna (Aierbe).

Adjektiboa izen sintagma baten barnean denean, gero eta… forma izenaren ezkerretara zein eskuinean joan daiteke: Gero eta auto garestiagoak erosten ditu Beñatek zein Auto gero eta garestiagoak erosten ditu Beñatek (§ 14.10.5.3d).

32.8.2b Iparraldean beti (eta) adberbioa ere erabiltzen da egitura progresibo honetan²⁹²: Haren bihotza beti haboro Jainkoaren amorioaren suaz erretzen zen (Intxauspe); Orroa beti eta handiago, beti eta hurbilago entzuten nuen (Barbier); Egia erran, beste nonbait zuen beti eta gehiago Frantsesek gogoa (Narbaitz). Egunero ere izan daiteke erreferentziazko adberbioa: Egunero eta maiteago dute elkar (Agirre); Zentzu bat egunero beteago eta osoagoa hartzen zuten eleok (Mirande). Aldian-aldian: Baina zazpigarrenean zazpi inguru eman zioten, aldian-aldian hurreragotuaz eta tronpeta-hotsa ere goratuaz (Lardizabal).

32.8.2c Gaur egun, gero(z) eta forma erabiltzen dute batzuek konparazio proportzionalaren erreferentzia moduan denbora progresioaren adierazpenik ez denean ere, haren korrelatua askotan orduan eta dela: Geroz eta auto hobea izan, orduan eta seguruago egongo gara gure gizarte mailan (Berria). Denbora progresioaren adierazpenik ez denean, hala ere, egokiago da ohiko zenbat eta forma erabiltzea.

²⁸⁷ OEH s. v. zenbat: “Documentado sobre todo en la tradición meridional. Al Norte sólo en Goyhetche, J. B. Elissamburu e Inchauspe”.

²⁸⁸ Ez da ohikoa -ago morfema gabe ematea perpaus nagusia: Hainbat egoki gara izango gu hemen, zenbat urrutiago horiengandik (Urruzuno).

²⁸⁹ OEH s. v. zenbat: “Usado por autores septentrionales y por Lizarraga de Elcano”.

²⁹⁰ Mendekoan -ago gabe: Ezen zenbatenaz gaiztoek bainaute penatuko, hainbatenaz gehiago hura dut guardatuko (Etxeberri Ziburukoa).

²⁹¹ OEH s. v. gero: “Documentado desde Leiçarraga tanto al Norte como al Sur. Con (e)ta no aparece hasta el s. XVIII, aunque desde esta época es con diferencia la forma más empleada; construcciones sin (e)ta siguen apareciendo en autores septentrionales y vizcaínos”.

²⁹² OEH s. v. beti: “Propio de la tradición septentrional. Con la conjunción eta (beti eta …-ago), aunque hasta el siglo XX sólo se encuentra en Axular y Arbelbide, posteriormente parece que se emplea tanto como sin ella (J. Etchepare y Barbier emplean las dos formas)”.