Euskararen Gramatika

32.6. [Hain … nola] gisako alderaketa

32.6.1. Alderaketaren osagaiak eta egitura

32.6.1a Esan den bezala, alderaketa kuantitatiboa bideratzen dute mota honetako esaldiek. Perpaus bi irudika daitezke hauen azpian ere, ohiko eredukoetan bezala. Hauek dira goian emandako Aberatsa hain biluzgorri sortu zen, nola pobrea adibideko esaldiaren azpian diren perpausak: [aberatsa X biluzgorri sortu zen] eta [pobrea X biluzgorri sortu zen]. Biluzgorritasunaren maila adierazten du X-ak; horixe da biluzgarri ardatzak seinalatzen duen konparazio gaia. Bigarren perpausa aurrekoan txertatua ematen da, -n edo bait- menderagailuak aditzari atxikita dituela eta nagusian den konparazio ardatzarekin bat duen osagaia hutsik dela; hutsik dira, halaber, nagusiarekin bat diren gainerako osagaiak ere, aditza salbu, zeina isilpean nahiz agerian egon baitaiteke: Aberatsa hain biluzgorri sortu zen, nola ø (sortu baitzen) pobrea. Ikusten denez, aditz eta guztikoa izan daiteke mendeko perpausa, ohiko eredukoetan bezala (nola sortu baitzen pobrea), baina baita perpaus laburra ere, perpaus biek aditza bera dutenean (nola pobrea).

32.6.1b Berdintasuna ematen dute aditzera mota honetako esaldiek. Morfema kuantifikatzailea adjektibo-adberbioekin doanean mailari dagokio berdintasuna: Espainiako errege ez zen hain dohatsu izan behin ere, nola baitzen, arrats hartan, Migel Pocodinero (Barbier); Hain ongi dagokio gaiztoari infernua nola onari paradisua (Axular). Zenbatekoari, aldiz, izenarekin edo aditzarekin doanean: Baldin egin balitz euskaraz hainbat liburu nola egin baita latinez, frantsesez edo bertze erdaraz […] (Axular); Arropako lutoari, ez zitzaion hainbeste begiratzen kolorera, zein eta umildade eta pobreziara (J. J. Mogel). Desberdintasuna adierazteko, berriz, ez du eredu honek morfema berezirik. Egin daitekeena berdintasuna ukatzea da, eta hartara ohiko ereduko desberdintasunezko perpausen kidekoak eratzen dira. Hala, Ez hainbeste ene dohain berria neurtzeko nola jostaketa egiteko, beste gauzetan ere pentsatu nuen (Atxaga) esaldia, adibidez, Ene dohain berria neurtzeko baino gehiago jostaketa egiteko […] esaldiaren parekoa da.

Konparazio mota honetan ere bi egituretako alderaketak era daitezke. Konparazio gaiak termino bietan duen maila edo zenbatekoa alderatzen da, hura eta hauek desberdinak direnean. ‘Aberatsaren biluzgorritasun maila <-> pobrearen biluzgorritasun maila’ konparatzen dira goiko adibidean. Konparazio gaia terminoetan dagoenean, berriz, ezaugarri biren maila edo zenbatekoa alderatzen da. Lurrak hainbat buztin nola hondar behar du esaldian, esate baterako, ‘lurrak behar duen buztin kantitatea <-> lurrak behar duen hondar kantitatea’ konparatzen dira (§ 32.1.2).

32.6.2. Mailaren alderaketa

32.6.2a Hain morfema usu erabilia izan zen konparazio perpaus hauetan XX. mendea arteko idatzietan; handik aurrera, autore gutxiren lanetan baizik ez da ageri²⁸³. Ordena finkoko egitura eratzen du, esan bezala, eta konparazio morfema nola da maiz, baina zein (eta) ere ohikoa da; bizkaieraz zelan eta gipuzkeraz non ere erabiltzen dira inoiz. Adjektiboekin zein adberbioekin joan daiteke. Hala, izenondoarekin: Iturburura joatea ez da hain makur handia nola den tarteko horietan gelditzea (Villasante). Predikatiboarekin: Eztia erremediotako hain ona da, nola janaritako (Duvoisin); Zeren da guztiz hain gogorra zein diamantezko harria (Mikoleta); Bere atsekabea […] izan arren hain sendoa zelan amarena (Mogel); Hain zegoen kontentu gure aberea, non dagoen Txinako enperadorea (A. P. Iturriaga). Adjektibo gisa erabilitako izenarekin: Euskara bat zen beretzat, eta hain euskara hangoa zein hemengoa (Mitxelena). Orobat, adberbioarekin: Hain ongi pagatu behar da bata nola bertzea (Axular); Hain laster etorri ohi da bere haserrea zein eta bere errukia (Añibarro); Sekula ez da zaldunik izan damaz hain ongi zerbitzatua non Lanzarote Bretainatik honantz zenean bildua (Berrondo).

Hain gorri nola eskarlata (Tartas) eta Hain zuri zegoen bere aurpegia zein argizagia (E. Azkue) esaldietako konparazioa prototipikoa da. Halere hain maite naute nola artzainak otsoa (Etxahun) esaldiak, berriz, agerikoa du zentzu ironikoa.

32.6.2b Inoiz halako morfema erabiltzen da hain morfemaren lekuan: Dozenaka tragatzen zituen aleak […], halako aisa nola antxoa baleak (Bilintx). Edo hainbat: Ez da deus hainbat segur denik nola baita herioa (Tartas). Ondoko testuan, berriz, berdin morfemak <hain + adberbioa> osagaiaren lekua hartzen du: Berdin irri egin dezake, berdin maita nola jakintsurik argituenak (J. Etxepare).

32.6.3. Zenbatekoaren alderaketa

32.6.3a Zenbatekoen berdintasuna seinalatzeko hainbat eta hainbeste —lapurteraz eta nafarreraz, hainbertze— morfema kuantifikatzaileak erabiltzen dira, eta konparazio morfemak nola, zein eta, zelan eta non izan daitezke²⁸⁴. Ordena finkoko egitura eratzen dute morfema hauek ere. Izenarekin joan daitezke morfema biak, izena kasu absolutibo mugagabean dela: Ona izatekotzat lurrak izan behar du hainbat buztin nola legar (Duvoisin)²⁸⁵; Ematen da kasik hainbertze aguardient nola ziropa, gustuaren arabera (Eskualdun Kozinera). Baita izenordain izan ere: Munduko desgraziak […] anitz dolore eta tormenta ematen, baina batek ere ez hainbat nola herioak (Tartas) —‘hainbat dolore eta tormenta’, alegia—; Eta baldin kulpa bakar bat ikara eragiteko sobra bada: zer izango dira hainbeste eta hain pisuak, nola nireak diren? (Kardaberaz) —‘hainbeste kulpa’, alegia—. Aditzarekin ere joan daitezke, adberbio gisa: Halaber bezti dezagun pobre biluzgorria, zeren baita hainbat gosta nola Printze handia (Etxeberri Ziburukoa); Harritu zen jendea, baina ez orduan hainbeste nola gero (Beobide).

32.6.3b Ezezka ematen dira maiz esaldi hauek, gorago esan den bezala, berdintasuna ukatuz: Ezen hainbat gizon ez dik ezpatak hil munduan, nola atsegin soberak eman baitu putzuan (Etxeberri Ziburukoa). Hainbeste morfema erabiltzen da bereziki maiz ezezkako esaldiotan, desberdintasuna adieraztearekin batera bigarren terminoa nabarmenduz: Ez da mundu guztian inor kapaz denik, dama, zu maitatzeko hainbeste nola nik (Bilintx); Hartzen duenean damu txit handi bat, ez hainbeste galdu duelako zerurako eskubidea […], zelan bere aita hain on, eta hain maitegarriari egin dion bidegabea edo injuriagatik (Mogel); Ez du beste gauzarik hainbeste maitatzen, non garbitasuna (Agirre Asteasukoa) —hots, ‘Ez du beste ezer maitatzen garbitasuna adina’—.

32.6.3c Hainbat morfemarekin eginiko esaldiek, bestalde, konparazioa ez, baina banakaritzako juntadura ematen dute aditzera zenbaitetan: Bil zitzaten eriden zituzten guztiak, hainbat gaiztoak nola onak (Leizarraga); Probetxa ahal daitezke egun oroz, hainbat goizean nola arratsean (Materre); Berdin judegua, hainbat paganoa, Mahometanoa, Protestantea zein eta masoi artekoa (Arrese Beitia).

²⁸³ OEH s. v. hain: “Documentado desde Dechepare, es de uso general hasta el s. XX, en que se hace escaso: además de en algunos textos de menores pretensiones de corrección, sólo se encuentra en Echeita, J. Etchepare, ArgiDL (165), Barbier, Villasante, Arradoy [Narbaitz] y Berrondo”.

²⁸⁴ Erabilera honi buruz, OEH s. v. hainbeste: “Documentado tanto en textos septentrionales como meridionales desde mediados del s. XVII. Apenas hay testimonios del s. XX. Además del uso más extendido con nola, se encuentra con zein en Añibarro, con zuña en Maister, con zeinda en J.J. Moguel y Astarloa, con zelan en Moguel y con non en Aguirre de Asteasu e Iturriaga”.

²⁸⁵ Eredu erromanikoko eta ohiko ereduko esaldien baliokidetasuna ikusteko, argigarria da testu honek izan dituen bertsioetan erreparatzea: hainbat buztin nola legar (Duvoisin), buztin adinbat hondar (A. P. Iturriaga), buztinik beste hondar (Uriarte), buztin bezainbat harea (Intxauspe).