Euskararen Gramatika

31.5.4. Galderazko izenordaina daukaten perpaus erlatibo jokatugabeak

31.5.4a Perpaus erlatibo jokatuak aztertzean, aipatu ditugu galderazko izenordaina eta adizkia subjuntiboko forman duten egitura zaharkituak (ikus § 31.4.7): Eztut non bil ditzadan neure fruktuak (Leizarraga). Adizkia jokatua izan ordez jokatugabea denean, aldiz, emankorrak dira gaur ere galderazko izenordaina daramaten erlatiboak: Ez daukat [non lo egin]; Zoroak oro erranik ere, gelditzen da [zer erran] (Zerbitzari); Sinestekoa da izan zutela [zertaz mintza] eremu horretan, asmaketarik asmaketa ibili gabe (Mitxelena); Nai badu ostatua, nai badu kafea, aski du lehenbiziko tabernan sartzea; mai ona topatzen du gogo onarekin, eta ez zaio falta [norekin itzegin] (A. P. Iturriaga); Ameriketan bada oraino [non zer ikertu] (X. Arbelbide). Perpaus hauetan parentesi karratuen artean eman ditugun perpausak, perpaus erlatiboak dira, absolutiboan legokeen izen sintagma baten lekua hartzen dutenak, eta erlatiboaren buru izango litzatekeen izenik gabekoak.

31.5.4b Aurreko paragrafoaren hasieran zaharkitutzat eman dugun Leizarragaren adibidea, honela eman dute Bibliaren moldaera gaurkoagoetan: Ez baitut uzta non jasorik (Elizen arteko Biblia); [Nire uzta non sarturik] ez daukat (Itun Berria). Beraz, partitiboa bideratzen duten testuinguruetan (ikus § 18.2.4b) partitiboaren atzizkia har dezake perpaus jokatugabeko aditzak, aipatu bi adibideek erakusten duten bezala. Molde horretakoak dira beste adibide hauek ere: Orregatik ibilli oizan Oñatiko alderdietan, […], ezertarako ordurik ez zuala, [non lo egiñik] etzeukala (Agirre); Gaiari buruz, ordea, badago [zer esanik] (Mitxelena). Ezezko testuinguruak dira gehienak, baina Mitxelenaren adibidean baiezko hanpadurazko testuingurua da partitiboa bideratzen duena.

31.5.4c Mugatzaile singularrarekin eta zenbait zenbatzailerekin ere erabil daitezke holako erlatiboak: [Zer jana] eta [zer edana] eman ziguten ontzian, baño jateko gogorik ez (Anabitarte); Ez zaitez urreratu nigana / badezu lasaitzeko or [nora joana] (Etxaniz); Baneukake [non enplegatua] bost milla duro banitu (Txirrita); Errian edozein obra bear dala ere, ez dago ezerren kezkarik iduki bearrik. Badago [zerekin ordaindua] (Uztapide); Euskal pentsalarien obretan, badago [non ikasi eta gozatu franko] (Zapiain); Alde horretarik ere, badugu [zer ikasi ugari] (Mitxelena). Adibide horietan guztietan perpaus jokatugabearen bukaeran den partizipio burutuari lotzen zaio determinatzaile singularra edo zenbatzailea, hala nola gertatzen baita izen sintagmetan. Izenlagun eta izenondoak ere ager daitezke mota horretako erlatibo jokatugabeetan; adibide honetan, esaterako erlatiboaz (behar zuten) eta zenbatzaileaz (guzia) lagundurik ageri da zer jan erlatibo jokatugabea: Faraon’ek berala Joseri atotsi eta esan zion […] [bear zuten zer jan guzia] berak emango ziela (Lardizabal).

31.5.4d Ez da harritzekoa galderazko izenordaina duten erlatibo jokatugabe batzuk lexikalizatu eta izen bihurtu izana. Euskaltzaindiaren Hiztegian honako hauek, behintzat ageri dira: zeregin, zeresan, zerikusi.

31.5.4e Izenordainak duen kasu markak (kasu marka edo postposizio atzizkiak bideratzen duen paper tematikoak, ikus § 23.3.1b) laguntzen du horrelako perpausak interpretatzen. Goraxeagoko (§ 31.5.4a) perpaus erlatiboen parafrasiak honelako zerbait izango lirateke: Ez daukat non lo egin > ez daukat lo egiteko lekurik; Izan zuten zertaz mintza > izan zuten gai franko mintzatzeko; Gelditzen da zer erran > gelditzen da errateko gauza anitz; Ez zaio falta norekin hitz egin > ez zaio falta hitz egiteko lagunik. Parafrasi horien bidez izenordaina daukaten perpaus erlatibo jokatugabeak nola interpretatzen ditugun irudika dezakegu. Har dezagun lehen adibidea (ez daukagu non lo egin); hor ez da eduki aditzak eskatzen duen izen sintagma objekturik, agerian bederen. Hain zuzen, non lo egin perpausak betetzen du leku hori. Ordea, izen sintagma balitz bezala ulertzen dugu perpaus hori; zehazkiago erranez, eduki aditzaren objektu zuzenaren ardatza leku balitz bezala interpretatzen dugu, erran nahi baitu semantikoki non izenordainari dagokion izen abstraktua balitz bezala. Halaber, izan zuten zertaz mintza adibidean komunikazio aditz baten testuinguruan zertaz instrumentalak solasgaia adierazten baitu, araberako izena (gai) egiten dugu izan zuten aditzaren objektu zuzenaren izen ardatza gure interpretazioan. Ber azterketa balia dezakegu, berdin, beste adibideei ematen dizkiegun interpretazioei dagokienaz.

Horrelako egitura bat proposa daiteke perpaus horiek aztertzeko, izen ardatzik gabeko perpaus erlatiboan azterketa baliatuz (ikus § 31.4.3.13): ez daukat [[Ø]₁ [non₁ lo egin]]. Azalpen modu hau eztabaida daiteke, noski. Uste dugu, halere, atal honetan aztergai ditugun perpausen erabidearen hobeki ulertzera laguntzen duela proposatu egiturak.

31.5.4f Halere, izenordainaren kasu markaren eta interpretazioaren arteko harreman hori batzuetan iluntzen da; batez ere, zertan, zeren eta zer izenordaina duten perpausen kasuan. Ikus, adibidez, nola interpretatzen diren ondoko adibide hauek: Ez dago [zertan larritu] > ez dago larritzeko arrazoirik; Ez duzu [zeren urik eman] > ez duzu urik emateko arrazoirik edo beharrik; Ez dago [zer esanik ni ere joan nintzela] > ez da ni ere joan nintzela esateko arrazoirik edo beharrik. Modu bertsuan interpreta daitezke beste hauek ere: Tirano bakarrari ez dago [zertan borroka egin], ordea, ez dago [zertan hura hil] (Igerabide); Ez duzu [zertaz kezkatu] (Goenkale); Ez dago [zertan hasi nor gehiagokoan] (Mitxelena); Ezta [zer mintzaturik] (Axular); Ez dago [zeresanik [biziko diradela aingeruak bezala Don Jose eta andra Joseparen konpañian] (Apaolaza). Baina zertan eta zeren ez baitira erabiltzen, ez komunzki behintzat, kausaz edo arrazoiaz galde egiteko, galdera izenordainaren eta parafrasiaren arteko korrespondentzia ez da hain argia. Bestalde, hemen eman ditugun adibideetan, zer izenordainak, zertan edo zeren izenordainen balioa du. Esan gabe doa, halere, zer izenordaina duten perpaus jokatugabe guztiek ez dutela interpretazio bera. Izan ere, zer izenordaina usaian ohi doakion balioarekin ager daiteke holako perpaus jokatugabeetan. Ohiko balioa du adibide hauetan: Ta bijozeko anditasunian, mundu guztiari, [zer pentsau], ta [zer ikasi] emon eutsana (Frai Bartolome); Ez dago [zer esan, zer kanta modubak kantau oi diran orduban, nundik nora ibilten diren, ta ze lagun modu] (J. J. Mogel); Bazela han [zer ikus] eta [zer ikas]! (Karrika); (Daukagu bertzalde liburu hori ez dela ikasle gaztentzat egina bakarrik:) jende larri eta adinekoek hor izanen dutela [zer kausi] eta [zer bil] ahantziak dituztenen berriz gogoan hartzeko edo ez dakitenaren ikasteko (Gaxitegi eta Agerre). Argi da zer esan nahi duen azken adibide honek. Idazleak dio jende larriek ere izanen dutela aipatzen den liburuan anitz guza kausitzeko eta biltzeko, ahantzi zituztenak, edo sekula ikasi ez zituztenak. Hots, zer izenordaina objektutzat harturik ulertzen da perpausa. Ohiko balioa du hurrengo puntuan ikusiko ditugun beste adibide batzuetan ere: zer erantzun, zer ikasi.

Ezezko ingurumenetan ere zilegi da zer, ohi bezala, objektu zuzen gisa erabiltzea. Hona hemen hiru adibide, bi adibide jan aditzarekin eta beste bat edan aditzarekin: Emazu aintzina, zaren bezalakoa, eta gero, zathorzkigula, komentuko athera, gosea zarela, eztuzula [zer jan] (Joanategi); Erregek ere ez lukete [zer jan], laboraririk ez balitz (Almanaka); Topa egin zioten elkarri, bandaren touchéa, ez dugu [zer edanik], ez dugu [zer edanik] (An. Garikano); Altxatuko litzateke, baina ez du [zer janztekorik] gabardinaz aparte (Saizarbitoria). Lau adibideetan zer izenordaina jan, edan eta jantzi aditzen objektu zuzen gisa interpretatua da, hurrenez hurren. Beste adibide hauetan, ordea, ezezko ingurumenean delarik, zergatik izenordainaren baliokide gisa hartu behar da: Eztuzu beraz [zer erran eskuararen hitzak falta direla] (Etxeberri Sarakoa); Ezta [zer eska gari zuharrari] (Oihenart).

31.5.4g Azpimarratzekoa da, haatik, galderazko izenordaina duten erlatibo jokatugabeak ez direla izen sintagma absolutiboa eskatzen duten aditz guztiekin erabiltzen. Existentzia edo posesioa adierazten duten aditzekin erabiltzen dira (izan, egon, falta izan, ukan, eduki), baina baita beste aditz batzuekin ere (gelditu, aurkitu, bilatu, eman, utzi…): Zarrak beti dauka [zer erantzun], gazteak [zer ikasi] (Agirre); Imini dabee euren uste guztia zeruko ondasunetan ta itxi deutseez ondorengo ezkondu guztiai [zer ikasi] ta [nori jarraitu] (Frai Bartolome); Nahi badu argitu eta orotan trebatu, badu laborariak [zeri ohar] eta [non zer ikas] (Gaxitegi eta Agerre); Unamunoren pasarteak [zer pentsatua] eman zidan (Berria, Uribe); Ez dago [zer eskerturik] (Goenkale); Beti dago [zer egina], beti dago [zeri bultza] (Argia, M. Amuriza). Baina, *Erosi dut [lanera nola joan]. Erosi bezalako aditzek objektu zuzen gisa izen sintagma absolutiboak hartzen dituzte. Are gehiago, semantikoki posesioarekin zerbait ikustekorik duen adiera bat dute. Halere, ez dirudi haiekin galderazko izenordaina duten perpaus erlatibo jokatugaberik erabil daitekeen. Beraz, franko mugatua da holako perpausak onartzen dituzten aditzen zerrenda.

31.5.4h Galderazko izenordaina duten perpaus erlatibo jokatugabeetako adizkiari doakionez, maiz gertatzen den bezala, bi moldetan ager daiteke testuetan: edo partizipio burutuaren forman (hala ageri da mendebaldeko euskalkietako testuetan) edo aditzoinaren forman (batez ere ekialdean): Ikusten duzuen bezala, bai Angleterrak, bai Frantziak badute oraino [hatsa nondik har ausarki] (J. Etxepare); Nahi badu orotaz argitu eta orotan trebatu, badu laborariak [zeri ohar] eta [non zer ikas] (Gaxitegi eta Agerre); Berrogeitamar urte luzetan zu baiziñan lendabizi / orain gazte maiteak badaukate [non ikasi] (Basarri); Begien aurrean daukagu […] baldin [nork lagundu] ez badute, gelditu bearko dutela betiko urrikarri (Iztueta). Kontuan har aditzoina delarik adizkiaren forma, perpaus erlatibo jokatugabea determinatzailerik gabea izango dela, nahitaezkoa baita partizipio burutua determinatzailea hartzeko (§ 31.5.4c).

31.5.4i Begien bistakoa da galdera izenordaina duten erlatibo jokatugabe hauek eite handia dutela batzuetan zehar-galdera jokatugabeekin (§ 30.8.3). Har ditzagun honako perpaus bikoteak: Badakit [zertaz hitz egin] / Badaukate [zertaz hitz egin]; Badakit [zer jan] / Badaukagu [zer jan]. Nahiz arras hurbil iduri duten bikote horietako egiturek, bikote bakoitzeko lehen perpausa zehar-galdera da, mota horretako osagarria eskatzen duen aditz batekin (jakin) erabilia. Bigarrena, berriz, ardatzik gabeko perpaus erlatiboa da, posesioa adierazten duen aditz batekin (eduki) erabilia.

Bi ezaugarrik desberdintzen ditu mota bateko eta besteko egiturak. Batetik, kontrol egitura izateak edo ez izateak (ikus § 30.2.5); bestetik, partitibo atzizkia hartu ahal izateak. Ikus ezagun honako bi adibide hauen arteko kontrastea: *Badakit [nork egin] / Badaukat [nork egin]. Bi adibide horietatik lehena zehar-galdera izanik, kontrol egitura bati dagokio eta ez da zilegi mendeko perpausean subjektua horrela agertzea (ikus § 30.8.3b). Aitzitik, bigarrena ongi eratua da; mendeko perpausa ez da kontrol egitura batean sartua, eta, beraz, subjektua ager daiteke. Kontraste bera ikus dezakegu beste adibide hauetan ere (zehar-galdera lehena, erlatibo jokatugabea bigarrena): *Badakit [nork eraman] / Badaukagu [nork eraman].

Zehar-galderek, bestalde, ezin dute partitibo marka hartu; erlatibo jokatugabeek, bai. Kontraste hori erakusten dute adibide hauek: *Ez dakigu [nora joan]ik / Ez daukagu [nora joan]ik. Partitibo atzizkia daramaten perpaus erlatibo jokatugabeen adibideak ikusi ditugu aurreko puntuetan (§ 31.5.4b, g).