Euskararen Gramatika

31.4.3.14. Perpaus erlatibo arruntak aposizioan

31.4.3.14a Ardatz agerikorik gabeko perpaus erlatiboak aposizioan ere erabil daitezke. Aposizioan diren sintagmek ez ohi dute ageriko ardatzik, baina aurretik aipatua den izen sintagma bati buruz zuzenduak dira, eta, alde horretarik, aurretik kanpoko ardatza badutela esan daiteke. Horregatik horrela (kanpoko ardatza) esanen diogu hemen perpaus apositiboaren ezkerrean agertzen den izen sintagmari.

Garrantzi handia dute gisa horretako aposizioko perpaus erlatiboek, euskaran maiz eta maiz erabiltzen baitituzte idazleek: Gizon hura, askotan gure aitarekin mintzatzen zena, oso handia zen. Adibide horretan, aposizioan den perpaus erlatiboak ez du ardatzik, baina ezkerrean den gizon hura sintagma kanpoko ardatzari dagokio, eta erreferente bera adierazten dute aurrekariak eta aposizioak (gizon hura = askotan gure aitarekin mintzatzen zena). Aposizioan den halako perpaus erlatiboa hurbiletik darraikio kanpoko ardatzari, eta kasu komunztadura jokarazten da orduan bi sintagmen artean (EGLU-I: 312): Zuhaitz ttipiak, [oraiño errorik eztutenak], ezin athera ditzakezu (Axular); Bake handia du konzientzia onak, [Iainkoaren lege sainduari darraikanak] (Axular); Zoazte […] su eternalera, [akhabatuko ez denera] (Axular). Halako aposizio motan, kasu marka nahiz postposizio bera daramate aurrekariak eta aposizioak. Izenlagunek ere har ditzakete aposiziozko erlatiboak: Jende gazte arinen, [zentzuz baino zangoz fidago direnen] ofizioa da dantza (Axular). Zenbaitetan, ahozko euskaran bereziki, absolutiboaren hondarkia ageri da aposiziozko perpaus erlatiboan, kanpoko ardatza beste kasu batean delarik: Zure lagunarekin mintzatu naiz, [*hain atsegin dena]. Jokabide hori, tradizioaren eta erabilera guztiz nagusiaren aurka baitoa, ez da gomendatzekoa.

31.4.3.14b Batzuetan, kanpoko ardatza zehaztugabea denean bereziki, eta absolutiboan betiere, aposizioan den perpaus erlatiboa kanpoko ardatzetik bereiz ager daiteke, perpaus matrizearen bukaeran. Horrelakoetan, aditza ager daiteke kanpoko ardatzaren eta perpaus bukaeran den perpaus erlatibo apositiboaren artean. Gizon batzuk etorri ziren [aspaldi ikusi ez nituenak]. Adibide horretan, gizon batzuk da kanpoko ardatza, baina aposiziozko erlatiboa ez da haren ondo-ondoan agertzen, baizik eta perpausaren bukaeran, kanpoko ardatzaren ondotik aditza kausitzen delarik. Perpaus horiei aposiziozko perpaus erlatibo gibeleratuak erranen diegu hemen. Egitura horretako perpausak aposiziozko perpaus erlatiboak izanki, artikulua hartzen dute hondarkian, edo partitiboa: Debru franko badela [saindu itxura hartzen duenik] (J. B. Elizanburu); Hainbertze lan mota baitauka lurrak, [begi ala eskuak hain xuxen jarraikitzea galdatzen dutenak] (J. Etxepare).

Gaurko euskara mintzatuan, ordea, honako entzuten da zenbaitetan: *Lagun batzuk etorri ziren [ez nituela aspaldi ikusi]. Hor, bukaerako perpausa ez da perpaus erlatiboa, baina -(e)la perpausa; horrelako erabilerarik ez du atzizki horrek euskal literaturaren tradizioan, eta horregatik gaitzesten dugu. Halakoen ordez, aposiziozko perpaus erlatiboak erabil daitezke, edota, Iparraldean bezala, bait- aurrizkia duten perpausak (§ 31.4.5): Lagun batzuk etorri ziren(,) [aspaldi ikusi ez nituenak]; Lagun batzuk etorri ziren(,) [(zeinak) ez bainituen aspaldi ikusi].

Perpaus erlatibo gibeleratua ez da erabiltzen ahal absolutiboaz beste kasuetan edo postposizioekin: *Gizon batek hitz egin zidan ongi ezagutzen duzunak; *Gizon bati mintzatu nintzaion ongi ezagutzen duzunari; *Etxe batean bizi zen, leihorik ez zuenean.

31.4.3.14c Aurreko lerroaldian adieraziak kontuan hartuz, esan dezakegu kanpoko ardatz batek aposiziozko erlatibo perpaus gibeleratu bat hartzeko, edo absolutiboan edo partitiboan izan behar duela.

Euskara mintzatuan, halere, gertatzen da batzuetan bestelakorik. Orduan, kanpoko ardatzaren eta aposizioaren arteko kasu konkordantzia hautsirik gelditzen da: [Gizon batekin] hitz eginen dut [kontu horiek ongi ezagutzen dituena]; [Herri batera] heldu nintzen [batere ezagutzen ez nuena]. Jokabide hori ez darraio tradizioari, eta ez dugu gomendatzen.

31.4.3.14d Aposizioan diren perpaus erlatiboetan, ardatzik gabeko beste perpaus erlatiboetan gertatzen den bezala, gogortzenago dira zailtasunak erlatibatze eskalan. Halere, kanpoko ardatzik gabeko perpaus erlatibo generikoei konparatuz, murrizketa ez da hain gogorra: Ba ote da bazter bat ez naizena izan? (Villasante); Ethorriko da denbora (= denbora bat), deabruak laguntzarik eginen ezterakuna (Axular). Adibideak adibide, aski zail da horrelako erlatibo aposatuen erabiltzea, zenbait hiztunentzat bereziki. Horregatik menturaz, erresunptiboen (ikus § 31.4.3.8b) baliatzeko joera handiagoa izaten da aposizioan diren erlatiboetan, izen sintagma erlatibatua adizlaguna denean bereziki: Barkatu zizun bekatu jatorrizko, edo originala, [guziok arekin jayotzen gerana] (Agirre Asteasukoa). Erresunptiborik gabe ezin ulertuzkoa litzateke perpaus erlatibo aposatua: *Barkatu zizun bekatu jatorrizko, edo originala, [guziok jaiotzen gerana].