Euskararen Gramatika

31.4.3.13. Izen ardatza isildurik daukaten perpaus erlatiboak

31.4.3.13a Perpaus erlatiboak izen ardatzik gabe agertzen dira batzuetan, hala nola ondoko adibidean: Patxiren liburuak, eta [zuk idatzi dituzun]ak, ez zaizkio gustatzen [umorerik ez duen]ari. Perpaus horretan bi erlatibo dira ardatzik (agerian bederen) ez dutenak beren ondotik. Batean, izen ardatza liburu da, baina izen hori aurretik aipatua baita, ezabaturik gelditu da perpaus erlatiboaren ondoren.

31.4.3.13b Beste erlatiboaren ondoren, berriz ([umorerik ez duen]ari), ez dirudi ingurumenak ekarritako izen ezabaketarik izan den. Ikus dezakegu, beraz, ardatzik eza bi modutan agertzen dela perpaus erlatiboen ondoren; batzuetan, ingurumenak ekartzen du; beste batzuetan, aldiz, ez. Bestalde, perpaus erlatiboak, beste sintagma adjektibalak bezala, predikatu osagarri gisa eta aposizioan ere erabiltzen baitira, behako bat emanen diegu mota horretako ardatzik gabeko erlatiboei ere.

31.4.3.13c Esana dugu perpaus erlatiboak sintagma adjektibalak direla. Sintagma horien ezaugarria da izen baten ez errepikatzeko ardatza ezabatzen denean ere sintagmak osa daitezkeela: Baionako etxeak ttipiago dira [Bilbokoak] baino; Haur prestuek nota hobeak dituzte [bihurriek] baino. Adibide horietan, izenlaguna (Bilbokoak) eta izenondoa (bihurriek) ardatzik gabe agertzen zaizkigu; inguruan den izen batek esaten digu zein den ardatz hori: etxe eta haur, hurrenez hurren. Erlatiboetan ere gauza bera dugu: Gutxi ikasten duten ikasleek nota txarragoak dituzte [asko ikasten dutenek] baino. Isildutako izen ardatzari erreferentzia ematen dion izenari aurrekaria esanen diogu hemendik goiti. Esan gabe doa, testuinguru zabalagoetan ere gerta daitezke halako isiltzeak, eta aurrekariak ez duela zertan perpaus berean ager: Istorio tristeak kontatzen dituzten liburuak ez zaizkit gustatzen. Zuk zer diozu izutzeko ipuinak kontatzen dituztenez? Adibide horretan, ezabaturik dagoen liburu izena da izutzeko ipuinak kontatzen dituztenez sintagmaren ardatza, aurreko perpausean dago haren aurrekaria. Halako perpausetan erlatiboari lotzen zaion determinatzailea, artikulua ez ezik, erakuslea edo bat edo batzuk bezalako bat izan daiteke, bai eta zenbatzaile bat ere: Nik erosi ditudan bi liburu, eta [[zuk ekarri dituzun] beste hiru] hartu dituzte; Patxiren liburua, eta [[zuk ekarri didazun] hura] ere hartu ditut. Halako perpaus erlatiboek ez dute gramatikaren aldetik arazorik sortzen, ardatza dutenen ezaugarri berak baitituzte.

31.4.3.13d Aurreko atalean ikusi perpaus erlatiboetan interpretazioa testu ingurumenak ematen zuen, aurrekari bat baitzuen ardatz ezabatuak lehenagotik aipatua. Ardatzik gabe agertzen diren perpaus erlatibo guztiak ez dira halakoak: Ahal duenak jaten du. Adibide horretan, ezin esan dezakegu aurrean dagoen edo testuinguruan aipaturik dagoen aurrekari batek gorputz eman diezaiokeela perpaus erlatiboaren ardatz isilduari. Hargatik, ez dugu arazorik perpaus hau ulertzeko, batere solas edo testu ingurumenik gabe ere. Interpretatzerakoan, ingurumen lexikalaren eta sintaktikoaren arabera, ohiko balio eta ezaugarriak ematen zaizkio isildurik dagoen ardatzari, balio kanoniko bat. Guk erlatibo generikoak esanen diegu gisa horretako izen sintagma bati gorputz ematen dioten perpausei. Halakoek berebiziko garrantzia dute euskaran, maiz eta maiz erabiltzen baititugu. Dakienak esan beza!; A, dakizkizunak banekizki! Gutiz gehienetan artikuluarekin agertzen badira, bestelako determinatzaileak ere onar ditzakete erlatibo generikoek (bat, batzuk, oro…): Dakien batek esan dezala!; Izena duen orok ba omen du izana; Bizirik utzi zuen orduan, bainan soinekoetaraino zituen guziak ebatsi (Zerbitzari). Partitiboa ere maiz erabiltzen da halako erlatiboetan: Gertatzen ez denik ez da; Zerorrek zure begiz ikusi ez duzunik ez aipa.

Superlatibo erlatiboa deitu ohi den -(e)n atzizki graduatzailea partitiboan den izen sintagma batekin erabiltzen denean, izan edo gisako izate-aditza duen perpaus erlatibo batek lagun dezake hura: (Den) gizonik handiena; Inon den urik handiena itsasoa da. Batzuetan, zuzenean lotzen zaio partitiboa perpaus erlatiboari, esapide berezia osaturik: Denik (eta) ederrena.

Ardatz agerikorik gabeko perpaus erlatibo generikoek badute ardatza agerian dutenek ez duten berezitasun formal bat: artikuluarekin agertzen direnean, haien barneko osagairen bat artikuluaren eskuinean ager daiteke, haren segidan: [Andaluztarrak ixil-mixil esan dautsona markiñarrari] (Agirre); [Haurreki dena eziten], ezta bere mantarra xahurik ieikiten (Oihenart); Zuk esan biar etzenduban, ondo azija bazengoz, [esan deustazuna aurkez aurke, edo neure musu garbijetan] (Mogel). Halako joskera, hala ere, ahozko hizketa bizian edo neurtitzen bortxaz ageri da gehienbat, eta ez da gomendagarri oro har.

31.4.3.13e Ardatzik gabeko perpaus erlatibo generikoetan are gogorrago gertatzen dira erlatibatze eskalari dagozkion zailtasunak: esan daiteke egiturazko kasuetan doazen sintagmak bereziki erlatiba daitezkeela, eta oroz gainetik subjektuak, objektu zuzenak, eta osagarri datiboak: Behin ebatsi duenak bitan ebats dezake; Biziko denak ikusiko du; Ikusten dudanaz mintzo naiz; Sagarrak gustatzen ez zaizkionik ez da. Barka biezadate gezurra erran diedanek. Beste kasuetan, ordea, erlatibakuntza ezinezkoa da: *Bizi naizena ederra da; *Joaten naizena urrun da. Gisa horretako aurrekaririk gabeko perpaus adberbial generikorik ez daiteke era. Halako tokizko adizlagunak modu horretan erlatibatzean gertatzen den ezintasunaren gainditzeko, izen generiko bat ematen da ardatz gisa. Toki-kasuetan leku hitza erabiltzen da maiz ardatz gisa: Bada kastitatea begiratu nahi duenak eztu dantzatu ere behar, eta ez [soiñuak diren] lekhura joan (Axular); [Arnoa den] lekhuan da haragiaren desira desordenatua (Axular); Ura da [neke eta pena guziak onaren kutsurik gabe arkitzen diren] lekua (Agirre Asteasukoa). Gauza bera gertatzen da perpaus adberbiala moduari dagokionean. Ardatzik gabe perpausa gaizki eratua da; ardatz gisa, berriz, kontzeptua adierazten duen izen bat baliatzen da, hala nola modu: *Hitz egiten duzunak harritzen nau; [Hitz egiten duzun] moduak harritzen nau. Denbora adierazten duten perpausak salbuespen dira alde horretarik izen ardatz agerikorik gabe ere beren balioa hartzen baitute: Lagunak etorri zirenean gertatu zen. Hori dela eta, aparte aztertuko ditugu gramatika honetan (ikus 35. eta 36. kapituluak).

31.4.3.13f Perpaus erlatiboak, beste sintagma adjektibalak bezalaxe, predikatu osagarri izan daitezke: Haur horiek [ondoko eskolakoak] dira; Langile hauek [aipatu nizkizunak] dira. Kontuan har bedi perpaus erlatiboan subjektua (langile hauek) nahitaez perpaus erlatiboaren izen sintagma erlatibatuari dagokiola.

Zenbaitetan galdegai baten seinalatzeko baliatzen da egitura hori: Hango mintzaira da hobekienik dakidana; Maddalen da lan hori egin behar lukeena. Adibide horien pareko lirateke hauek erlatibakuntzarik gabeko direnak: Maddalenek egin behar luke lan hori / Maddalenek luke lan hori egin behar; Hango mintzaira dakit hobekienik. Badirudi halako itzulietan markatuago dela erlatibatze eskala. Halere, zailago izanagatik ere haietan izen sintagma erlatibatua kasu adberbial batean izatea, ezin esan predikatu osagarri diren molde horretako erlatiboak alde bat ezin onartuzkoak direla: Hau da ni bizi naizen etxea; Hango etxea da ni bizi naizena. Hura omen da datorren urtean joango zaren herria / (?)Herri hura omen da datorren urtean joango zarena.

Izen sintagma subjektua galdera izenordaina denean, predikatu osagarria den perpaus erlatiboa partitiboan joan daiteke: Nor da […] zordun eta obligatu ez zaizunik, behartu eta enplegatu ez zaituenik? Eta baliatu ez zaitzanik (Axular); Nor da, eskolarik gabe liburu bat eginen duenik? (J. Etxepare).

Predikatu osagarriari dagokion subjektua lehen edo bigarren pertsonakoa denean, zilegi da perpaus erlatiboko adizkian araberako komunztadura agerraraztea: Ni naiz lan hori egin behar nukeena; Zu zara zere buruba ezin erremediatu zenezakena; Baña ni naz gizon baketsuba, eruapen andikua, dongaro enzun arren ez dakidana dongaric egiten (Mogel). Halako komunztadura hau ardatza agerian duten predikatu osagarrietan ere gertatzen ahal da: Ni naiz zurekin konfesatu naizen emakume ura (Agirre Asteasukoa).