Euskararen Gramatika

31.4.3.8. Erlatibatzea errazteko bideak

31.4.3.8a Bide bat baino gehiago du euskarak erlatibatzeko zailtasunen gainditzeko, erlatibo arrunten eskema hautsiz bereziki. Halere, erlatibo arrunten eskematik atera gabe ere, izaten da moduren izen sintagma erlatibatuari dagokion kasu edo funtzioa zein den erakusteko.

Baldin izen sintagma erlatibatuari dagokion atzizkia izen ardatzari dagokionarena bada, nabarmenki arintzen da erlatibatzeko nekezia: [Joseba kalean dabilen] neskarekin ezkondu nahi luke Patxik. Hor, ulertzen da Joseba neska batekin dabilela, eta Patxik neska harekin ezkondu nahi lukeela. Perpaus erlatibatuan, izen sintagma erlatibatuari dagokiona soziatiboa da, eta hori ez da ibili aditzak berez dakarren osagarri hurbil horietarik. Perpausa, halere, ez da ulertzeko zaila, postposizio bera baitakar (kasu paraleloak dira, beste hitzetan) perpaus erlatibatua sarturik dagoen izen sintagmak ere (soziatiboa: neskarekin). Paralelismo horren garrantziari ohartzeko, konpara dezagun aurreko perpausa beste honekin, non ez baitago soziatiborik agerian: [Joseba kalean dabilen] neskak ez du senargairik.

31.4.3.8b Izenordain erresunptiboetara jotzea. Konpara ditzagun bi adibide hauek: a) *Ez da [bizia eman nezakeen] gizonik; b) Ez da [har(en)gatik/bera(ren)gatik bizia eman nezakeen] gizonik.

Lehen adibideko erlatiboa, perpaus erlatibo arrunten araberakoa da, baina, solas ingurumen berezi batean ez bada, ez da ulertzen. Izan ere, izen sintagma erlatibatua ez da aditzaren osagarria, eta hari dagokion postposizioa konplexua da (-(en)gatik). Kasu paralelismorik ez denaz gero adibidean, neke zaio hiztunari sintagma erlatibatuari bere funtzioaren ematea.

Bigarren adibidean, aldiz, izen sintagma erlatibatuaren lekuan, izenordain esplizitua dator (har(en(gatik/bera(ren)gatik). Hiztunak badu oraingoan sintagma erlatibatuaren kasua jakiteko bidea, eta perpausaren interpretazioak ez du dudarik uzten. Hala baliatzen diren izenordainez esaten da funtzio erresunptiboa dutela, eta hizkuntza askotan erabiltzen da halako prozedura. Euskararen literatura tradizioak ez die toki handirik eman horrelako izenordain erresunptiboei. Kontuan har erlatibatzeko modu arrunta nekez balia daitekeela zenbait kasutan, eta erresunptiboa baztertuz gero, arras bestela adierazi behar direla gauzak. Nolanahi ere, ohiko bidea ere erabil daiteke askotan izenlagunak erlatibatzean: Berau aren atzean ibili zan gizona (erresunptiboa, Altube) / Nabarreko erregeek gainean zin egiten ohi zuten zilar-estalgiarekilako liburu handia (erresunptiborik ez, J. Etxepare).

31.4.3.8c Izen sintagma ergatiboek, absolutiboek edo datiboek aditz komunztadura ekartzen baitute, erlatibatzen direnean ere, haien oihartzuna nabari da perpaus erlatiboan: ikusi ditugun haurrak.

Adibide horretan sintagma erlatibatua absolutiboan da. Nahiz isildua den, hari dagokion pluralaren marka ageri du aditzak. Guziz erregularra da jokabide hori, eta oso baliagarria erlatibatzeko zailtasunei aurre egiteko. Konpara ditzagun guraso berak edo idazle bera izendatzeko balia daitezkeen adibide hauek: ?[Semeak gerlara joanak diren] gurasoak; [Semeak gerlara joanak dituzten] gurasoak.

Lehen adibidean, izen sintagma erlatibatua seme izenaren izenlagunari dagokio, eta ez da oso ulerterraza sintagma. Bigarrenean, izen sintagma erlatibatua izen sintagma ergatiboari dagokio, eta guziz naturala da perpaus erlatiboa: ?[Hitz egin dizudan] idazleek / [Aipatu dizkizudan] idazleak. Oso garrantzi handia du puntu honek euskaran. Zenbait kasutan, gainera, numero komunztadurako marka modu irregularrean erabiltzen da izen sintagma erlatibatua aditzean agerrarazteko: Auzokoak direla esan duzun haurrek / Auzokoak direla esan dituzun haurrek. Lehen adibidea eraikuntza erregularrari darraikio; bigarrena, berriz, ez: dituzun aditzean, pluralaren marka sarturik dago, izen sintagma erlatibatuarekin komunztadura eginez.

Komunztadura hori ez da erregularra, esan aditzak dakarren perpaus konpletiboan baita izen sintagma erlatibatua. Erlatibaziorik ez balitz, guziz ezinezkoa litzateke komunztadura horren jokaraztea: *Auzo herrikoak direla esan dituzu. Ordea, irregularra izanagatik, ez da zaila kausitzen halako joskera perpaus erlatibo konplexuetan; besteak beste, sintagma erlatibatua perpaus erlatiboaren barneko perpaus osagarri batean denean: Hartu al dituzu eramateko esan nizun liburuak? / Hartu al dituzu eramateko esan nizkizun liburuak? Kontuan harturik maiztasun ttipikoa dela eraikuntza hori, hobe litzateke zuhurki jokatzea puntu horretan, eta, erregistro jasoan behintzat, adizki erregularrak baliatzea.

31.4.3.8d Izen sintagma erlatibatua leku-denborazko kasu batean denean, zenbait idazlek -(e)ko atzizkia lotzen diote perpaus erlatiboari, nolabait sintagma erlatibatuaren funtzioa eta eremu semantikoa seinalatuz. Lekuari edo —batez ere— denborari dagokionean erabiltzen da bereziki jokabide hau; Zure izanen dela, eta ez eroririk datzaneko lurraren jabearen (Axular). Gaur egun, mendebaldeko eta erdialdeko idazleek bereziki baliatzen dute jokabide hau: Bitarte horretan, Cesar, Veronica egon zeneko mahaira zuzendu eta emakumeak hautsontzian utzitako argazkia hartu zuen (Cano); Ontzia egin zeneko eguneko argazkia delakoan nago (Jimenez).