Euskararen Gramatika

31.4.3.6. Zein diren erlatiba daitezkeen izen sintagmak: erlatibatze eskala

31.4.3.6a Gorago erran dugun bezala, izen sintagma erlatibatuari dagokion kasu marka ere isildurik gelditzen da perpaus erlatibo arruntetan. Horrenbestez, hiztunek ez dute informaziorik, ez informazio zuzenik behintzat, izen sintagma horrek perpaus erlatiboan duen funtzioaz, edo dagokion kasuaz, eta ingurumen sintaktikoaren eta diskurtsiboaren arabera aurkitu behar dute dena delako funtzio edo kasu marka. Halatan, ez da harritzeko sintagmen eginkizunen araberako erlatibatzeko eskala bat agertzen baita euskaraz, beste hizkuntza askotan bezala, izen ardatzaren kasua eta izen sintagma erlatibatuarena desberdinak direnean batez ere, gero ikusiko dugunaz (§ 31.4.3.13).

Kontu horietan gehienetan zirt-edo-zarteko legerik ematerik ez den arren, oro har, esan daiteke eskala horretan hiru maila bereiz daitezkeela, erlatibatzeko erraz diren sintagmetatik nekezenetaraino: a) egiturazko kasua duten osagarriak, b) egiturazko kasua ez dutenak, c) adjuntuak. Mailakatze horretan, kontuan hartzekoak dira faktore sintaktikoak eta morfologikoak, bai eta semantikoak ere.

31.4.3.6b Lehen mailan, errazkienik, arazorik gabe, erlatiba daitezkeen izen sintagmak ditugu: subjektuak eta objektu zuzenak, erran nahi baitu kasu ergatiboa eta absolutiboa dakartenak. Sintagma datiboak doi bat zailago dira erlatibatzeko, baina halere sail berean ezar daitezke kasu gehienetan. Beraz arazorik gabe erlatiba daitezkeen sintagmak dira absolutiboan, ergatiboan edo datiboan direnak. Ergatiboa: [Gero idatzi zuen] idazlea Urdazubin jaio zen. Absolutiboa: [Bihar mintzatuko den] hizlariak jorratuko du gai hori; [Erosi duzun] liburuak izenburu bitxia du. Datiboa: [Liburu bana eskaini diezun] lagunak pozik daude. Predikatu osagarri diren izenak ere modu berean erlatiba daitezke: [Naizen] euskaldun kaxkarrari ez horrelakorik galda!

31.4.3.6c Bigarren mailan, aditzaren argumentu edo osagarriei dagozkien sintagma adberbialak ditugu, solas ingurumen egokietan bereziki aski erraz erlatibatzen direnak, baina testuingururik gabe hiztun anitzi franko bitxi iruditzen zaizkienak. Gutiz gehienetan, izen sintagma hauen kasu markak morfologikoki bakunak edo arinak dira: instrumentala, eta, bizigabeekin, inesiboa, adlatiboa eta ablatiboa. Halakoak, interpretazioaren eraikitzeko aukera eskaintzen duten perpausetan erabiliz gero, aise erabil daitezke izen sintagma erlatibatuetan: Aurkitu ote dute [akusatu ninduten] krimenaren egilea? Artikulu bat idatzi nahi dut [orain bizi naizen] herriaz. Sail berean eman daitezke genitibozko zenbait lokuzioren osagarriak (bila ibili, zain egon, galdez egon…), objektu bati dagozkiolarik: Azkenean agertu ziren [oihanean bila ibili ginen] haurrak.

31.4.3.6d Hirugarren mailan, erlatibagaitzak diren sintagmak ditugu, esan nahi baitu aditzaren argumentu edo osagarri hurbil bati ez dagozkion sintagma adberbialak, adjuntuak. Halakoak izaten dira, maizenik, postposizio bat barneraturik daukaten marka konplexu edo pisuak: -ekin, -(en)gan/-(en)gana/ -(en)gandik, -entzat, -engatik. Salbuespenak salbuespen, halako izen sintagmak, aurrerago aipatu diren ingurumenetarik kanpo, nekez erlatibatzen dira: *[Laster joan beharko duzun] lagunek esango dizute (Laster lagunengana joan beharko duzu); *[Laster mendira joan beharko duzun] lagunek esango dizute (Laster mendira lagunekin joan beharko duzu); *[Egia jakin dudan] adiskideari eskerrak bihurtu dizkiot (Adiskide batenganik jakin nuen egia). Halere, aditzaren argumentu edo osagarri hurbil gisa agertzen direnean, errazkiago egiten ahal dira erlatibatzeak horrelako kasu markak dituzten sintagmekin: [Goiz honetan hain luzaz solas egin duzun] lagunak kontatu bide dizu hori; *[Goiz honetan gosaldu duzun] lagunak kontatu bide dizu hori; [Konfiantza duzun] norbaiti galdatu behar zenioke; *[Lehenago ere egia jakin zenuen] norbaiti galdatu behar zenioke.

Solas egin aditzak osagarri hurbil bat badu kasu soziatiboa hartzen duena; ez, ordea, gosaldu aditzak. Ondorioz, sintagma soziatiboaren erlatibazioa ez da baldintza beretan egiten bi aditzekin. Halaber konfiantza izan lokuzioak badu osagarri bat [+bizidun] ezaugarria duena eta inesiboa eskatzen duena; ondorioz, osagarri horren erlatibazioa ez da hain gogorra nola baita, adibidez, jakin aditzarekin ager daitekeen sintagma ablatiboarena (*[Lehenago ere egia jakin zenuen] norbaiti). Sail berean eman daitezke izenlagunak, testuinguru egokietan baizik ez baitaitezke erlatiba arrakastaz: [Izena ahantzi dudan] norbaitek esan dit; *[Etxeraino joan naizen] norbaitek esan dit. Lehen adibidean, izen ardatzari dagokion izenlaguna (haren) aski errazki erlatibatzen dela. Alderantziz, bigarren adibidean zail da, oso, etxe ardatzari dagokion izenlagun bera sintagma erlatibatu gisa interpretatzea.