Euskararen Gramatika

31.4.3.4. Sintagma erlatibatua perpaus erlatiboaren barneko beste perpaus menderatu batekoa denean

31.4.3.4a Perpaus erlatiboak menderatuak izanagatik, berek ere barnean perpaus menderatuak izan ditzakete. Zer gertatzen da, beraz, horrelako perpaus batean agertzen bada izen sintagma erlatibatua? Zilegi al da horrelakorik egitea? Bada, bai; bereziki, -(e)n menderagailua hartzen duen aditzaren perpaus osagarri bati badagokio perpaus menderatu hori: [Inoiz [Ø ikustera] joaten ez naizen] lagunak. Isildurik dagoen izen sintagma erlatibatua adlatiboan den perpaus osagarri jokatugabean sartua da. Aurreko adibidean perpaus osagarri jokatugabe batean sartua zen izen sintagma erlatibatua, baina perpaus osagarri hori jokatua ere izan daiteke: [[Ø laguntza emanen dizula] uste duzun] gizona; [[Ø salatuko ote zaituen] beldur zaren] gizona. Joko hori perpausak horrela metatuz eta barnago joanik errepika daiteke; hots, perpaus osagarriko aditzari dagokion beste perpaus osagarri batekoa ere izan daiteke izen sintagma erlatibatua. Haatik, orduan, gramatikak eskaintzen duen ahal hori ezin baliatuzkoa gertatzen zaie hiztunei, gramatikaren legeak kolpatzen ez diren arren, menderatze segida horretan galtzen baitira: [[[Ø ikusiko duzula] pentsatzen duzula] erran didazun] gizona. Usaian, beraz, idazleak ez dira lehenbiziko perpaus osagarria baino barrenago joaten: [[Gero eginen dugula] diogun] ontasuna (Axular); Zeruan deitzen dioten tokian [[badirela] dioten] saindu edo aingeru hetarik bat? (J. Etxepare). Ikusiko ditugu geroxeago horrelako perpausetan gertatzen diren zenbait komunztadura arazo.

31.4.3.4b Berdin erlatibatzen ahal ote dira gobernatzaile baten pean ez dauden mendeko perpaus bateko izen sintagmak (perpaus adjuntuak, alegia). Ez hain errazki behintzat. Alabaina, izen sintagma erlatibatua horrelako perpaus adjuntu batean sartua denean, denborazko perpaus batean adibidez, edo baldintzazko batean, edo kausazko batean, erdipurdikoak-edo dira ondorioak, inguru egokietan agertzen ez badira bereziki, dudazkoak edo traketsak, gutiago edo gehiago, nork esan edo entzuten dituen: ?[Ø hil berria baitzen denak arras penatuak ginen] haur gaixo haren ama altxatu zen; ??Badira [Ø eskolan falta direnean haurrak pozten diren] irakasleak.

Adibide horietan, izen sintagma erlatibatua objektua edo subjektua izanik, ez da erlatibatze eskalari dagokion oztoporik. Hargatik, ikus daitekeen bezala, ondorio hala-holakoak ditu erlatibakuntzak adibideotan, nahiz interpretazio erraza izateko eratuak izan diren. Arrazoia argi da: kausazko perpaus batean eta denborazko batean sartua da sintagma erlatibatua, hitz batez, perpaus adjuntu batean, eta ez perpaus osagarri batean. Ikus kontrastea, berdin, erlatibo jokatugabe hauetan: [[telebistan Ø ikusteko] etxean gelditu ginen] filma; [[bart Ø ikustera] joan ginen] filma. Lehen adibidean, izen sintagma erlatibatua helburuzko perpaus jokatugabe adjuntu batean sartua da (erlatibatzerik gabe, honelako zerbait izan daiteke perpausa: Etxean gelditu ginen, filma ikusteko). Bigarren adibidean, berriz, izen sintagma erlatibatua joan ginen aditzaren osagarri den perpaus jokatugabean sartua da (Bart filma ikustera joan ginen). Bi adibideetan perpaus menderatuak formaz berdintsu izanagatik, anitzez naturalago gertatzen da erlatibatzea bigarrenean.