Euskararen Gramatika

31.4.3.3. Perpaus erlatiboaren tokia ardatzari buruz

31.4.3.3a Ikusi dugu perpaus erlatibo arruntak izenlagunen moduan agertzen diren perpaus menderatuak direla. Izenlagunak, dakigunaz, ardatzaren ezkerrean ematen ohi dira euskaraz, eta hala agertzen dira komunzki perpaus erlatibo arruntak ere. [Inork irakurtzen ez dituen] liburuak. Horrek, haatik, ez du erran nahi ardatz horrek ez dezakeela beste inguratzailerik izan, hala nola izenlagun bat edo zenbatzaile bat: [Aspaldi irakurri ez nituen] euskarazko hiru liburu hartu nituen. Adibide horretan, liburu da perpaus erlatiboa dagokion izen ardatza; erlatiboaren eta ardatzaren artean, euskarazko izenlaguna eta hiru zenbatzailea agertzen dira. Ardatzak ezkerrean mota desberdineko lagun bat baino gehiago duenean, erlatiboa da komunzki ezkerrean urrunenik izaten dena, hor bezala. Batzuetan halere genitibo edutezkoan den izenlaguna perpaus erlatiboaren ezkerrean agertzen da, testu zahar zenbaitetan bereziki: Itzuliren naiz [neure [ilkhi naizen] etxe]ra (Leizarraga). Gaur egun ere gertatzen da batzuetan izenlaguna perpaus erlatiboaren ezkerrean agertzen baita, zenbait esapidetan batez ere: [Harako [aipatu nizun] gizon] hura.

31.4.3.3b Perpaus erlatiboak, beste izenlagunak bezala, ezkerrean izaten ditu izen ardatzak, eta horregatik euskaraz erlatiboak ezkerretik txertatzen direla esaten da, eta ez hurbileko erdaretan bezala eskuinetik. Hargatik, gauza ezaguna da batzuetan izenlagunak ardatzaren eskuinean ere ager daitezkeela, determinatzailearen aurretik, izenondoen tokian. Gauza bera gertatzen da erlatiboekin ere, ondoko adibidean bezala: Gizon [aspaldi ikusi ez nituen]ak aurkitu nituen han. Hor, perpaus erlatiboa ez da aposatua, baizik izen sintagmaren barneko osagarria, izenondoen lekuan doana. Izen ardatzak (gizon) ez du, beraz, hondarkirik, sintagmaren bukaeran erlatiboaren ondoren agertzen baita hondarkia (-ak). Eskuineko perpaus erlatiboak izenondo baten ondoan eta atzetik beste elementu bat dutela ager daitezke izen sintagmaren barnean: Gizon gaizto, [herrian orok hastio zuten] bat; Apez eskualdun arrotz [gu hainbertze maite gaituen] hari. Halere, izenondoak, eskuinaldeko erlatiboaren atzean ere izan daitezke, nahiz ez den hori haien usaiako tokia: Holako gezur [xutik doatzin] izigarriek.

Badirudi euskalki guzietan erabili direla eskuineko erlatiboak. Gaur egun, ordea, gutiagotan erabiltzen dira, bereziki erdialdeko eta mendebaldeko euskalkietan. Eztabil zu legez basatzarik basatza oñetako meiakaz, ta bai zaldi [berak beste urte ditu] (b)anian (Mogel); Artu egizu beiñ onako trapu [ikusleak ekarri dituz]anak (Mikoleta); Zeren ezpaitituk sinhetsi ene hitz [bere denboran konplituren dirade]nak (Leizarraga). Eskuineko eta ezkerreko tokiak zilegi izanik, ardatz berak perpaus erlatiboak izan ditzake bi aldeetarik, ezkerrean eta eskuinean: [Aipatu zenidan] haur gaizto, bihurri, [inork jasan ez dezakeen] hark egin omen du; [S. Joanek sardonix deitzen dion] arri [zuri gorritara ematen duan] bat (Agirre Asteasukoa). Izen berezien eskuinean ere erabil daitezke erlatiboak: Neskatxa hori aitaso Kinh [ongi ezagutzen duzuen]arena baita, errazue zer gaizki egin dautzuen (Zerbitzari).