Euskararen Gramatika

30.7.2.1.2. -tzea perpaus osagarriak, ondoan subjuntiboko osagarri jokatua dutenak

30.7.2.1.2a Lehen ere aritu gara -tzea perpaus osagarriez (§ 30.6.3.1.1), adierazpen perpaus osagarriak lantzean. Izan ere, zerbait ‘adieraztea’, informazioa ematea da -tzea perpaus horien eginkizuna. Eta, horrenbestez, beste predikatu batzuek gobernatzen dituzte perpaus osagarri jokatugabe horiek. Hemen, ondoan, baliokide, subjuntiboko osagarri jokatuak dituzten -tzea perpausak aztertuko ditugu, ‘agindua, erregua, debekua’… adierazko predikatuen mende daudenak.

30.7.2.1.2b Oro har, ‘agindua, eskea, erregua’… adierako predikatuak izango dira mota honetako -tzea perpausen gobernatzaileak; zehazki, goraxeago, § 30.7 atalean aipatu ditugun motakoak.

Hiztunaren iritzi-jarrera, balioespena, adierazten duten predikatu konplexuak (predikatu osagarri + izan egiturakoak) dira, esaldi asko eta askotan, -tzea perpausen gobernatzaile: ona/txarra/itsusia/astakeria/harritzekoa/barkaezina/pozgarria izan, erraz/zail(a) izan (da)… horrela jokatzea. Generikotasuna eta inpertsonaltasuna nagusitzen dira horrelako egituretan. Balioespen zentzua dute, orobat, bestelako predikatu gobernatzaile askok: (ongi/gaizki) iruditu, (ondo/gaizki) hartu, komeni izan, merezi izan, atsegin/gorroto/gogoko/higuin izan, gogoko/maite izan, harrigarri/normal/zoragarri/egoki(a) izan/gertatu/iruditu, ontzat/bidezkotzat jo, atsegin/laket/atsekabe izan (zaio/du), gaitzetsi (eta etsi bigarren osagai duten guztiak, oro har), goraipatu/goretsi/laudatu, miretsi, onartu/onetsi… Ez zait ongi iruditzen haurrak hor bakarrik uztea; Ondo hartu al du bera saririk gabe geratzea?; Komeniko litzateke beste bide bat saiatzea; Ez zuen merezi hartan tematzea.

Predikatu hauetatik batek baino gehiagok osagarriak adierazten duen ekintza edo gertaeraren aurretiko interpretazioa onartzen dute. Hortaz, -tzea osagarriaren ordez, partizipio burutua -tua / -tu izana ere erraz aurki dezakegu (§ 30.6.3.6). Horrelakoak dira axola izan (zaio), damutu (zaio), deitoratu, eskertu, gaitzetsi, goraipatu/laudatu/goretsi, alegatu, atsekabe izan (zaio), ontzat/bidezkotzat jo eta abar. Predikatu horietako batzuek hiztunaren iritzi-jarrera edo gogo-jarrera adierazi arren, aurretiko interpretazio horrek ezinezko egiten du ondoan subjuntiboko osagarri jokatua izatea, subjuntiboak berez burutu gabeko gertaera adierazten baitu.

30.7.2.1.2c Hiztunaren iritzi-jarrera, balioespena adierazten duten egituretan ez da kontrolik eta erreferentziakidetasunik ere ez, askotan. Mota batekoak zein bestekoak izan, honako predikatu hauek ez dute kontrolik ezartzen: haizu/zilegi/debeku izan (da), aski/nahikoa/asko/gutxi izan (da), baimendu (du), eskatu (du), gomendatu (du), proposatu (du)… Baina datiboa hartzen badute, osagarri honek ezartzen du kontrola.

Predikatu sorta horren oinarrian honelako zerbait dugu: Ak zerbait egin nahi/behar, eta Bk Ari utzi edo ez utzi hori egiten. Hemen ere du moldean ez da kontrolik (predikatu gobernatzailearen subjektuak ez du protagonismorik osagarriak adierazten duen horretan): Alkateak debekatu du hormetan iragarkiak jartzea. Datibodun egiturak, dio moldeak, berriz, kontrola ezartzen du: Alkateak galarazi die alderdiei hormetan iragarkiak jartzea; Ez nizuke onartuko hain berandu etortzea; Eskertuko nizuke nirekin argia izatea, hau da, argi eta garbi hitz egitea (M. A. Mintegi).

Beste predikatu batzuetan ere, du motakoak ez izan arren, eskema bera ikusiko dugu: Zilegi da horrela jokatzea / Zilegi zaizu/duzu horrela jokatzea. Lehen adibidean ez dago kontrolik; bigarrenean, datiboak (zuri) edo subjektuak (zuk) ezartzen du kontrola. Ohartzekoa da datiboak rol desberdina duela adibide honetan (kontrolatzailea) eta balioespen-predikatuetan (irizlea): Zilegi zaizu [zuk/*nik/*hark] horrela jokatzea / Jasanezina (iruditzen) zaizu [zuk/nik/hark] horrela jokatzea.

Molde honetako predikatuek datiboaren edo subjektuaren kontrola ezartzen dute: erraz/zail(a) izan (begitandu) zaio/du; haizu, zilegi, debeku zaio/du. Zaila begitandu zaio minik hartu gabe jauzi egitea (P. Lizarralde); Askoz errazago izango du olibondotik sortutakoak beren berezko olibondoan txertatzea (Elizen arteko Biblia).

Beste batzuetan haizu da, zilegi da, debeku da, erraza da … predikatu inpertsonala ere aurki dezakegu, kontrolik ezartzen ez duena. Dirua epetan emateagatik ezer kentzea ez da zilegi.

Ikus ditzagun adibide batzuk: Munduaren lau bazterretako berriak ere apur bat jakitea on da; laket da (Hiriart-Urruti); On da irudimenaren bost zentzumenak lehen eta bigarren kontenplazioetan ezartzea (P. Altuna); Jainkoari paperen artean zerbitzatzea on da, baina egun ezpata da papera baino beharrago (Epaltza); Baina komeni da irudioi ihes egitea eta maitasunari bide damaiona saihestea eta gogoa beste zer batzuetara itzultzea eta gorputzean pilaturiko humorea edozein gorputzen kontra jaurtitzea (X. Amuriza).