Euskararen Gramatika

30.6.4.1.1. Adierazpenezko perpaus izenlagun jokatuak

30.6.4.1.1a -e(n) menderagailua hartzen dute sarritan uste, susmo, beldur, esperantza eta horrelako izenen mendeko perpaus osagarriek: Badira oraindik [lurra zapala den ustea] baztertu ez dutenak; [Euskara Afrikatik datorren hipotesia] defendatu dute batzuek; Ez dakit, baliteke oker ibiltzea, baina [hortik joko duen susmoa] daukat (J. Zabaleta); Berriro ere [neokolonialismo amerikarra etorriko den beldurra] hautematen da nonahi (E. Agirre). Izenak gobernatzen dituen adierazpen perpaus osagarrien -e(n) menderagailu hau ez da nahasi behar, jakina, erlatibozko egituretakoekin (§ 31.4): etorriko den susmoa (osagarria) / erosi dudan liburua (erlatiboa).

Erakuslearekin, eta izena isilpean utzita, esapide gisako hauek egiten dira: Diru asko irabazten duen horrekin harro-harro dabil; Seme bakarra den horrekin, nahi duena egiten du.

30.6.4.1.1b Aurreko atalean ikusi ditugun -e(n) menderagailua duten adibideetan berdin-berdin ager zitekeen -(e)lako menderagailua ere. Menderagailu hau hartzen duten osagarri jokatuek batzuetan agerian izaten dute gobernatzen dituen izena; beste batzuetan, ostera, isilpean utz daiteke gobernatzailea.

[-(e)lako + izena] egitura agerian dutenak. Mota honetako egituretan, izen gobernatzaileak balio semantiko bat baino gehiago izan ditzake: komunikaziozkoa (berria, zurrumurrua, hitza, kontua…), iritzizkoa (ustea, susmoa, esperantza, aitzakia…), balizkoa (hipotesia, iritzia…) edo arretazkoa (kezka…). Perpaus osagarriak, kasu hauetan, delako berriaren, ustearen, iritziaren edo kezkaren edukia zein den ematen du aditzera. Hona adibide batzuk: [Ondamena gainera datorkiolako beldur] da bera ere (Mitxelena); Bestalde, badira […] [botere gorena deuseztatuta gelditzen delako ustea] izan dezaketenak (Antxustegi); Bere pisua zenaren leihoak zabalik daude, [norbait bizi delako seinale] (Zaldua); Orain dela 2.000 urte baino lehenagotik izan dira [jendea txingar gorien gainean ibili delako berri fidagarriak] (Aldasoro). Azken adibide honetan izen gobernatzaileak izenondoa ere hartu du ondotik.

“Ondamena gainera datorkiola” beldur izan edo “botere gorena deuseztatuta gelditzen dela” uste izan egituretako perpaus osagarriari izenlagunen -ko marka erantsita eratzen ditugu goiko adibideen parekoak.

Erraz bereizten dira, bestalde, -(e)lako adierazpen perpaus osagarriak (izena gobernatzaile dutenak) eta -(e)lako kausazko adjuntuak (aditzaren mende daudenak, aditza modifikatzen dutenak): Berandu dabiltzalako susmoa (osagarria) / Berandu dabiltzalako egin die errieta (adjuntua).

Bereiztekoak dira, halaber, -(e)lako izenlagun osagarriak eta forma bereko erlatibo subjektiboak (§ 31.4.3.12). Osagarria konplementazio-erlazioan dago gobernatzen duen izenarekin; erlatiboak, aldiz, ez du horrelako erlaziorik eta, beraz, hemen ikusi ditugun izen gobernatzaileez bestelakoak ere izan ditzake ardatz: Etsairik ez duelako gizona ez da gizon (erlatibozkoa), ‘etsairik ez duela dioen gizona’ edo horren antzeko zerbait adierazten duena.

30.6.4.1.1c Izen gobernatzailea isilpean dutenak. Batzuetan ez da ageriko izenik izenlagun osagarrietako -(e)lako menderagailuaren ondoren. Baina, izena isilpean utzi arren, mugatzailea gordetzen da: -(e)lakoa (nahiz -(e)lako + erakuslea) izango dugu orduan menderagailu. Eroste-agiriaren gastuak ere berak ordainduko zituelakoa entzunik, Pliushkinek kontu egin zuen bisitariak ergel okitua behar zuela (Morales); Txantxangorrien irudi-arduradunak ukatu egin du […] txantxangorriek papoan daramaten odol arrastoak txepetxen hilketekin zerikusirik duelakoa (Joxerra Garzia); Eta ilargiak […] oparia berekin ekartzen duelako hori (P. Zabala); Nolako txorakeria zen egunero euria ari zuelako hori, guk bistan baikenuen ez zela hala (X. Mendiguren Elizegi). Ahozkoan erabiltzen dira, batik bat, postposiziodun beste egitura hauek: Diru asko irabazten duen horrekin, harro-harro dabil; Seme bakarra delako horrekin, nahi duena egiten du.

Inesiboaren marka ere har dezake -(e)lako izenlagun osagarriak. Beraz, inesiboan doan postposizio sintagmatzat hartuko genuke -(e)lakoan eta, horrenbestez, adberbialtzat menderagailu hori daramaten osagarriak: Trafalgar-en nork bere eginbeharra egingo zuelakoen zegoen Ingalaterra (Mitxelena); Atzera hizketan hasiko zelakoan egon zen, baina isiltasuna luzatzen ari zela ikusirik, irribarre ilaun batez galdegin zuen (Zubizarreta); Segituan, kanpora atera nintzen eskuan argi bat nuela, ni salbatzera abiaturiko jendea izango zelakoan (Atxaga); Eguerdiak gertu behar zuelakoan, katedralerantz jo zuen (Lertxundi).

… -elako ustean, … -ela uste izanik eman daitezke goiko adibide horien parafrasitzat. Egon aditzarekin agertzen da sarri -(e)lakoan, baina ez beti goraxeagoko adibideetan ikusi ahal izan dugunez.

Iparraldeko euskalkietan kausa-edo adierazteko erabiltzen da menderagailu hau: Bi hitzez esplikatzen dit artzainak bere ardiak bordara eramaiten dituela, goizeko alha egina delakoan, eta arratsaldeko eguzkia heldu (Aintziart).

Hemen ere, ez da nahasi behar -(e)lakoan izenlagun osagarria oinarri duena, uste, susmo… isilpean dituena, eta forma bereko erlatiboa, burua isilpean duena: Elkar ezagutu, Floridan, Miami Beach delakoan, ezagutu zuten, 1934an (Jimenez). ‘Miami Beach esaten zaion lekuan’ izan daiteke adibide horren parafrasi egokia.

30.6.4.1.1d Erabide okerreko erabilera batzuk. Hemen aztergai izan ditugun -(e)n eta -(e)lako menderagailuen ordez, behin baino gehiagotan aurkitzen ditugu azken urteetako testuetan izenlagun osagarriak adierazteko -(e)naren, -(e)laren (neurri apalagoan baita -(e)neko ere). Okerrak dira forma horiek guztiak izenlagun osagarriak adierazteko: *Datorren urtean ezkonduko zarelaren berria hedatu da; *Hori haserretu delaren seinale da; *Gauzak hobetzen ari direnaren seinale da hori; *Kontratua sinatuko dutenaren hitza eman diote elkarri; *Erraz irabaziko zuteneko ustea zabaldu zen…

Berriro esan, -(e)n eta -(e)lako (eta honen gainean eraikitakoak) dira izenlagun perpaus osagarriak emateko forma zuzen bakarrak. Horrek ez du esan nahi euskaraz -(e)naren zuzena ez denik buru den izena isildurik duten erlatibozkoetan: Esan duzunaren erdia gezurra da (§ 31.4.3.13). -(e)neko menderagailua, erabiltzekotan, denbora edo lekua adierazten duten erlatiboetan erabiltzen da: Hura iritsi zeneko eguna; Hura bizi zeneko etxea (§ 31.4.8.2a).