Euskararen Gramatika

30.4. Perpaus osagarriek perpaus nagusiaren argumentuen artean duten lekuaz

30.4.1. Osagarri-erlazioa

30.4.1a Perpaus nagusian betetzen duten funtzioaren ikuspegiari beste bat ere gehi diezaiokegu perpaus osagarriak aztertzean. Sarreran esan dugu perpaus nagusiko elementuren batek, gehienetan aditzak edo predikaturen batek, hautatzen dituela mendeko perpaus osagarriak. Hau da, ‘osagarri erlazioa’ dago elementu gobernatzaile horren eta perpaus osagarriaren artean. Horrek, aldi berean, bide ematen digu aztertzeko zer leku duten perpaus osagarriek perpaus nagusiko argumentuen artean.

30.4.1b Perpaus osagarria da barne argumentua adierazteko aukera bakarra. Hala gertatzen da, esaterako, uste izan aditzarekin: [-ela] osagarri jokatua da barne argumentua, zer, adierazteko modu bakarra. Edo ausartu aditzarekin: -tzera/-tzen osagarri jokatugabeak baino ez ditu aukeratzen. Gehienetan, ordea, perpausen argumentu sare arruntez baliatzen dira osagarriak: Ahaztu naiz haizeaz/lagunaz/istripuaz, eta, horren ondoan, Ahaztu naiz lagunari deitzeaz. Berdin beste bikote honetan ere: Menditik dator haizea / Zuk egia erdi hori esatetik dator arazoa. Azken adibide honetan argi ikusten da perpaus osagarri jokatugabeak adiera abstraktuago bat ematen diola etorri predikatuari, ez hain fisikoa. Eta, bestalde, bi aukera horietako bakarra onartzen du perpausak: nondik edo zertatik. Ezin ditugu biak metatu: Zuk egia erdi hori esatetik dator arazoa (*zure etxetik/*zugandik).

Beste batzuetan, berriz, bateragarriak dira perpaus osagarria eta postposizio atzizki bereko bestelako argumentua: Gauzak argitzera nator hona/zugana. Goraxeago esan bezala, aditz gobernatzailearen argumentu sarea hartu behar dugu kontuan jokabide desberdin hauek ulertzeko. Ausartu bezalako gobernatzaile batek perpaus osagarria baino ez du hautatzen. Etorri aditzak, ostera, har ditzake perpaus osagarri jokatugabeak (zertara), baina ez du hori aukera bakarra; mugimendu fisikoa adierazteko nondik eta norengana postposizio sintagma arruntez osa daiteke esaldia. Edo bi batera agertu (nora, zertara), aurreko adibidean bezala. Baina osagarria hartzen badu, beste esanahi bat gehitzen zaio etorri aditzari: gogoaren mugimendu irudizkoarena, alegia.

30.4.1c Beraz, predikatu gobernatzaileak kasu marka arruntez baliatzen dira beren esanahi espezifikoa emateko perpaus osagarriei, baina esanahi espezifiko horrek, aldi berean, predikatu gobernatzailearen adiera uki dezake. Hitz batean, konplementazio erlazioa alde bietarakoa da, eta alde bietan du eragina.

30.4.2. Predikatuen argumentu sarea

30.4.2a Aurreko puntuetan esanak kontuan hartuta, predikatu bakoitzak zer argumentu sare eratzen duen jakin beharko genuke eta ikusi sare horretan zer leku duten perpaus osagarriek. Bistan da gramatika honek ezin duela horrelakorik eskaini. Hiztegiek jaso eta bereizten dituzte predikatu bakoitzaren adierak eta horiei loturiko joskerak. Hala ere, adibide batzuk eman ditzakegu. Geroko azalpenetan forma bakoitzeko osagarriak (-(e)la, -(e)n, -(e)nik, -tzen, -tzea eta abar) zer predikatu motarekin konbinatzen diren azalduko da. Hemen, alderantzizko bidetik, predikatu batzuek zer argumentu sare eratzen duten ikusiko dugu lehenik, eta argumentu horietatik perpaus osagarri zein diren edo izan daitezkeen seinalatuko dugu gero.

30.4.2b Ekarri predikatuak, esaterako, baditu argumentu osagarri komunztaduradunak (zerbaitek/norbaitek, zerbait/norbait, [zerbaiti/norbaiti]) eta komunztaduragabeak (nondik, nora, [zertara]).

Horietatik bi aukerakoak dira: zerbaiti/norbaiti, eta zertara. Gainerako argumentuak, agerian zein isilean, ezinbestean lotuak dira EKARRI predikatuarekin. Bestalde, zertara aukerako argumentua perpaus osagarri jokatugabeez baino ezin da gauzatu: konpontzera EKARRI. Sintagmek zein perpaus osagarri jokatugabeek gauza ditzakete beste argumentuak: haizeak euria EKARRI / bizitzeak hiltzea EKARRI. Baina, lehen esan bezala predikatuaren beraren esanahia ere modulatuz doa argumentuen izaeraren arabera: haurrak liburua EKARRI (etxetik eskolara) / haizeak euria [berekin/ondotik] EKARRI / bizitzeak hiltzea [ondorioz] EKARRI (ekarri = eragin).

30.4.2c Erabaki predikatuak osagarri komunztaduradunak baino ez ditu: zerbaitek/norbaitek, zerbait ERABAKI.

Gehienetan biziduna izango da kanpo-argumentua, subjektu posizioan gauzatzen dena. Baina izan daiteke zerbaitek ere: hedabideen jarrerak auzia ERABAKI nahiz hedabideek halako jarrera izateak auzia ERABAKI. Gehien- gehienetan, ordea, norbaitek zerbait ERABAKI izaten da joskera eta esanahia, eta zerbait hori perpausezkoa, dela jokatua zein jokatugabea: etxean geratzea / geratuko zarela ERABAKI.

30.4.2d Azken adibide bat ematekotan, azter ditzagun IKUSI predikatuak dituen adieretako batzuk eta horietako bakoitzak duen argumentu sarea: ikusi (begiz) / ikusi (ohartu) eta ikusi (egiaztatu).

Adiera bakoitzak du bere joskera perpaus osagarriei dagokienez: ikusi zaitut erretzen / ikusi dut erre duzula / ikusiko dugu (nork, nola) erretzen duen.