Euskararen Gramatika

30.5. Hitzen ordena perpaus osagarrietan

30.5.1. Perpaus jokatuetan

30.5.1a IS baten lekua hartzen duten neurrian, aditzaren ezkerrean koka ditzakegu perpaus osagarriak, eta hala egiten dugu askotan: Tren hau Orion gelditzen dela entzun dut. Baina, batez ere perpaus osagarria edo predikatu nagusia bera luzeak direnean, ohikoa da aditzaren eskuinean ematea: Gizon horiek esan didate tren hau Orion gelditzen dela (§ 41.3f).

Dena den, badira predikatuak perpaus osagarria nahitaez eskuinean eskatzen dutenak: baizik eta, eskerrak eta horrelako predikatuen osagarriak, ezen iragarlea daramatenak eta bait- menderagailua dutenak: Eskerrak trena Orion gelditzen dela!; Oihuka etorri zen, baizik eta etxea sutan zela; Esan du ezen bihar lanik ez duela; Harrigarria da ez baituzu horrelakorik sekula ikusi. Bere barnean galde hitza daramaten adierazpen perpaus osagarriak, ostera, predikatuaren ezkerrean eman behar dira: Nor etorriko dela uste du Pellok? Aurreraxeago aztertuko ditugu perpaus osagarri mota hauek guztiak banan-banan.

30.5.1b Nolanahi ere, ez ditugu mendeko perpausak beti osorik hartzen. Zenbaitetan galdegaia gainerako osagaietatik bereizi eta adizki nagusiaren aurrera igarotzen da: Aitak uste dut esan duela hori; Mikelek pentsatzen dut irabaziko duela; Zuri esan dute emango dizutela lehen saria. Aditzaren baietza baldin bada galdegaia, hura igoko da adizki nagusiaren aurrera: Altubek arrazoi zuela dirudi honetan (Mitxelena). Maiz aurkituko ditugu horrelako egiturak mendeko perpaus osagarriak galde hitza duenean barnean, direla adierazpen perpausak —nor uste du Mirenek etorriko dela? Nork uste duzu irabaziko duela? Nondik esan duzu etorri dela? Nora esan dizute joan behar dugula?—, direla subjuntiboko perpausak —nork nahi duzue irabaz dezan/irabaztea? Noiz esan diozue etor dadila/etortzeko?—. Zehar-galderetan, ostera, ezinezkoa da aurreratze hori; horietan galde hitza, eta galdegaia oro har, mendeko aditzaren aurrean kokatzen da beti: Esan al dizute noiz etorriko diren? (*noiz esan al dizute etorriko diren?); Galdetu diote Parisa joatekoa den (*Parisa galdetu diote joatekoa den).

Beste zenbaitetan, berriz, mintzagaia da adizki nagusiaren aurrean kokatzen dena; eta ez ditu horretan, gainera, galdegaiak dituen debekuak. Adizki nagusia batekoa edo bestekoa izan, mintzagaia adizki nagusiaren aurrera igo daiteke: Horiek uste dut alemanak direla; Zurekin iruditzen zait asko ikasiko dugula; Horrek badakigu lanak ondo egingo dituela; Gaztea nork ez daki ausarta dela?; Hauek ikusi duzue nola dabiltzan.

30.5.1c Perpaus osagarrien barruko ordena ere azter daiteke, ordea, nahiz ezinezkoa izan gai horren gorabehera zehatz guztien berri ematea. Esan daiteke, edozein modutan, menderagailua daraman adizkia mendeko perpausaren azken buruan ipintzeko joera dagoela idatzizko euskaraz: Entzun dut [tren hau igandeetan Orion gelditzen dela] / [Tren hau igandeetan Orion gelditzen dela] entzun dut; Jakin nahi dute [autobusa igandeetan zer ordutan izaten den] / [Autobusa igandeetan zer ordutan izaten den] jakin nahi dute. Dena dela, mendeko perpausaren elementuren bat edo beste aditzaren eskuinera atzeratzea posible izaten da, ahozko erregistro informaletan batez ere. Hori errazago gertatzen da, gainera, mendeko perpausa aditz gobernatzailearen eskuinean doanean: Entzun dut [tren hau Orion gelditzen dela igandeetan] / ?[Tren hau Orion gelditzen dela igandeetan] entzun dut; Jakin nahi dute [zer ordutan izaten den autobusa igandeetan] / ?[Zer ordutan izaten den autobusa igandeetan] jakin nahi dute.

Ezezko perpaus osagarrietan ohikoa da mendeko adizki jokatua ezkerrean ematea: Entzun dut tren hau ez dela Orion gelditzen. Onartzekoak dira, dena den, aditza perpausaren azkenean dutenak ere: Entzun dut tren hau Orion gelditzen ez dela. Errazago gertatzen da azken segida hori egitura konplexuagoetan, hau da, perpaus osagarria beste mendeko batean txertatua denean: Tren hau Orion gelditzen ez dela esaten duena oker ari da.

30.5.2. Perpaus jokatugabeetan

30.5.2a Perpaus osagarri jokatugabeei dagokienez, -tzea eta -tzeko moldekoak beren kide jokatuen antzekoak dira, bai predikatu nagusiaren eskuinean emateko joeraz eta bai perpausaren muga kanonikoa (-tzea eta -tzeko morfemak) gainditzeko aukeraz: Gaur gurasoekin etxean geratzea [geratuko dela] erabaki du; Erabaki du gaur gurasoekin etxean geratzea [geratuko dela]; Erabaki du etxean geratzea [geratuko dela] gaur gurasoekin. Eta -tzeko atzizkiarekin: Lagunen aurrean sekretua gordetzeko [gorde zenezala] eskatu nizun; Eskatu nizun lagunen aurrean sekretua gordetzeko [gorde zenezala]; Eskatu nizun sekretua gordetzeko [gorde zenezala] lagunen aurrean.

Perpaus osagarria eskuinean emateko joera are nabarmenagoa da [izena / izenondoa + aditza] osaerako predikatuen artean: Noizik behin jatorduetan ardo xorta bat edatea [edan dezazun] on(a) duzu; On(a) duzu noizik behin jatorduetan ardo xorta bat edatea [edan dezazun]; On(a) duzu noizik behin ardo xorta bat edatea [edan dezazun] jatorduetan.

Hain zuzen ere, hitz hurrenkera horrexek bereizten ditu batzuetan -tzeko izenlagunak bestelakoetatik: [Ontziak erretzeko agindua] [eman] zuen / [Agindua eman] zuen [ontziak erretzeko].

30.5.2b Beste sail bat osatzen dute -tzen eta -tzera perpaus osagarriek. Ez dute aurrekoek bezain joera nabarmenik predikatu nagusiaren eskuinean agertzeko. Galdegai ez direnean bai, erraz eman daitezke eskuinean; baina, bestela, galdegaiaren kokagune kanonikoan agertu ohi dira: Ikusi zaitut, bai, txerri bat erretzen [-galdegai] / Txerri bat erretzen ikusi zaitut [+galdegai]. Zuk behartu nauzu gezurra esatera [-galdegai] / Gezurra esatera behartu nauzu [+galdegai]. Dena den, halako predikatu askok ere joera dute eskuinean emateko informazio berria: Ausartu naiz egia esatera. Baina ez da hain naturala perpaus muga kanonikoa gainditzea: ?Ausartu naiz egia esatera lagunen aurrean.

30.5.2c [-tzea + atzizkia] moldekoek (§ 30.6.3.2) atzizki bakoitzaren araberako funtzioa betetzen dute, eta horren arabera ordenatzen dira perpaus nagusiarekiko. -tzeaz moldekoa da eskuin-joera markatuena duena. Eskuin-joskera horretan perpaus muga kanonikoa gainditzea ere askoz zailagoa dute [-tzea + atzizkia] moldeko osagarriek; kasuren bat bada, baina oso bakanak dira tradizioan; Zenbat [dira] poztuko lirakenak, Pazkorik ez izateaz eriotzako orduraño? (Agirre Asteasukoa). Gaur egungo prosan aurkitzen dugu inoiz ergatibozkoren bat joskera horretan, baina ez dugu aurkitu halakorik tradizioan: Ez nau harritzen ikusteak mundua nola doan. Halakoak adierazteko ohikoena ergatiboa eskatzen ez duen joskeraren bat hautatzea izaten da: Ez naiz harritzen ikusirik mundua nola doan; Ez zait harrigarri gertatzen ikustea mundua nola doan.