Euskararen Gramatika

30.2.5. Erreferentziakidetasuna eta kontrol egiturak

30.2.5a Goraxeago esan dugu mendeko perpaus osagarri jokatugabeek ez dutela gehienetan ageriko subjekturik; perpaus nagusiko elementuren bat izango da gehienetan mendeko perpauseko subjektu birtual edo isila: Eskatu dut hemen lo egitea [nik lo egin, maizenik, baina beste edozein subjektu izan daiteke; zuek, adibidez]; Ez zaizu komeni galdetzea [zuk galdetu, maizenik, baina beste edozein subjektu izan daiteke; epaileak, adibidez]. Baina mendeko perpausaren subjektua perpaus nagusiak iradokitzen duen hori ez bada, esplizitatu egin beharko da: Ez zaizu komeni hark galdetzea. Eta mendeko perpauseko subjektua erreferentziakidea izanik ere, esplizitatu egin beharko da kontraste enfasi hanpatua eman nahi denean: Ez zaizu komeni ZEUEK/ZERORREK/ZUHAURREK galdetzea (beste norbaitek baizik).

Perpaus jokatugabe osagarri batzuetan, bestalde, gerta daiteke subjektuaren erreferentziakidetasuna nahitaezkoa izatea, behartua; hala gertatzen da, beti, -tzen eta -tzera perpausetan: Gauzak garbi esatera etorri naiz [nik esan]; Poliki- poliki erretzen jarri nuen oilaskoa [oilaskoa erre]; Ez naiz ausartu galdetzen/galdetzera [nik galdetu]. Horrelakoetan, hots, menderatuaren subjektu aipatugabea perpaus nagusiak guztiz behartua denean, subjektu hori kontrolatua dela esaten da. Kontrola, bada, erreferentziakidetasun behartua da, beste aukerarik gabekoa. Perpaus nagusiko subjektua (gauzak garbi esatera etorri naiz [nik esan]), objektua (makila ikusi dut akerra jotzen [makilak jo]), zein zehar-objektua (isilik egoteko agindu diot [hari agindu, hura isilik egon] izan daiteke kontrolatzailea.

30.2.5b Dena den, oro har, predikatuen semantikak baldintzatzen du osagarrien erreferentziakidetasun jokoa. Esate baterako, damutu eta harritu predikatuek antz handia dute, bai oinarrizko sintaxiaren aldetik (norbait zerbaitez damutu/harritu) eta bai eremu semantikoari dagokionez ere (erreakzio psikologikoak adierazten dituzte biek). Hala ere, norberak egindakoaz damutzen garenez, kontroldun aditza da damutu; baina edozertaz harritu gaitezkeenez, harritu aditza ez da kontrolduna (mendeko osagarriko subjektua izan daiteke erreferentziakidea, baina ez nahitaez): Damutu zara (*nik/*hark) egia esateaz; Harritu zara (nik/hark) egia esateaz.

30.2.5c Laburbilduz, erreferentziakidetasuna izan daiteke aukerakoa edo behartua. Kontrol esaten zaio erreferentziakidetasun behartuari eta, halakoetan, ez da ageri subjektu lexikorik osagarrietan (enfasiz ez bada). Erreferentziakidetasuna aukerakoa denean, esplizituki aipa daiteke osagarriko subjektua (harritu zara nik egia esateaz), edo testuinguruak erabaki dezake zein den subjektu birtuala (aurpegia estaltzeko ahaleginik ez egiteak gogaitzen ninduen gehien: joko semantikoak iradokitzen du ez dela nik izango egiteak aditzaren isilpeko subjektua; testuinguru zabalagoak emango liguke aukera subjektu hori zein den jakiteko). Dena den, joera bereziki markatua dute erreferentziakidetasunerako mendeko perpaus osagarri jokatugabeek.