Euskararen Gramatika

28.9.2. Aposizioa

28.9.2a Zerrendatze hutsaz bestelako harremana ere gerta daiteke bata bestearen ondoan eman diren bi sintagmaren edo bi izenen artean. Askotan izen sintagma batean adjektiboak betetzen duen zeregina aposizioan doala esan ohi dugun izen batek, edo beste izen sintagma batek betetzen du; hau da, ondoan daraman izenaren zer nolakoa adierazten du. Ikus ditzagun adibide hauek: Larrañaga irakasleak irakatsi zigun iaz matematika; Gasteizen, Arabako hiriburuan, taberna ugari dago. Adibide horietan Larrañaga eta irakasle izenen arteko harremana edo Gasteizen eta Arabako hiriburuan postposizio sintagmena, aurreko puntuan eman ditugun adibideetako izen eta sintagmen artekoa ez bezalakoa da. Orain arte ikusi ditugun adibideetan mota semantiko bereko izenak (liburu, artikulu, iruzkin), adjektiboak (kolore adjektiboak, eman dugun adibidean) edo aditzak alboratu ditugu, jarri ditugu bata bestearen atzean. Mota semantiko berekoak bai, baina bakoitzak du bere erreferentea, bere esanahia. Larrañaga irakasleak adibidean, berriz, izen propioa eta izen arrunta eman ditugu elkarren ondoan; ezingo genuke, beraz Larrañaga eta irakaslea edo Larrañaga nahiz irakaslea edo Larrañaga, irakaslea esan; ez, behintzat, Larrañaga irakaslea sintagmaren pareko egitura emateko (besterik da, adibidez, Larrañaga izeneko ikaskide batez ari bagara eta, informazio hori ezaguna izanik, esatea Larrañaga eta irakaslea elkarrekin joaten dira eskolak amaitu ondoren zerbeza bat hartzera). Guk eman dugun adibidean (Larrañaga irakasleak irakatsi zigun iaz matematika), irakasleen artean bakarra izendatzeko baliatzen da Larrañaga deitura. Alegia, irakasle izenaren modifikatzaile zeregina du Larrañaga izen propioak. Bigarren adibidea hartuz gero, erreferente bera dute bi sintagmek: Gasteiz eta Arabako hiriburua. Horrelako egituretan bigarren sintagmak ezkerrekoa modifikatzen du.

Aposizio esaten zaie mota honetako egiturei, zeinetan izen batek edo izen sintagma batek beste izen bat modifikatzen duen. Garrantzitsua da azpimarratzea “osagarri ez diren modifikatzaileak” direla aposizioetan ageri direnak; ezin dira izan argumentu egituradun izen baten osagarriak (ikus § 12.3.5, § 23.3.2). Berehala aztertuko dugu zer motatako modifikatzaileak diren aposizio egiturak eratzen dituztenak, izenaren (edo izen sintagmaren) osagarri ez diren modifikatzaile asko eta asko izenlagunen bidez ematen baititugu.

Aposizio egiturak, beraz, izenaren mota jakin bateko modifikatzaile ez-osagarriek osatzen dituzten egiturak dira. Modifikatze hori zer motatakoa den, bi aposizio molde bereiziko ditugu: aposizio ez-murrizgarriak / aposizio murrizgarriak.

28.9.2b Sintagmatik kanpoko aposizioa: aposizio ez-murrizgarriak. Erreferentzia bera duten bi izen sintagmak osatzen dituzte aposizio ez-murrizgarriak. Bigarrenak, aurrekoaren ezaugarri berriren bat adierazten du. Gehienetan eten bat gertatzen da bi sintagmen artean: koma artean ematen dugu aposizioan doan sintagma. Izen sintagmari, beraz, kanpotik gehitzen zaizkio aposizio ez-murrizgarriak. Gasteizen, Arabako hiriburuan, taberna ugari dago; Pellok, atzo aipatu nizun lagunak, andregaia utzi egin du. Adibide horietan erreferentzia bera dute Gasteiz eta Arabako hiriburua sintagmek, bai eta Pello eta atzo aipatu nizun laguna sintagmek ere. Azken batean berdintsu litzateke beste modu honetan ematea: Gasteizen (eta Gasteiz Arabako hiriburua da) taberna ugari dago; Pellok (eta Pello da atzo aipatu nizun laguna) andregaia utzi egin du. Edo diskurtso markatzaile bat ere balia dezakegu bigarren sintagmak adierazten duen ezaugarria “lotzeko”: Piramide hori diseinatu zuenak, faroiaren arkitektoak; Piramide hori diseinatu zuenak, hots, faraoiaren arkitektoak; Hautagai batzuei, azterketa gainditu dutenei; Hautagai batzuei, zehazki azterketa gainditu dutenei. Mota honetakoak dira beste adibide hauek ere: Barack Obama, AEBko lehen presidente afroamerikarra, Hillary Clintonekin lehiatu zen Alderdi demokrataren hautagai izateko; Lotsagarria da nolako ilarak ikusten diren gaur Everestera, munduko mendirik altuenera igotzeko. Erlatibozko sintagma adjektibalak ere ager daitezke aposizioan²⁴² (ikus § 31.4.3.14): Jende gazte arinen, [zentzuz baino zangoz fidago direnen] ofizioa da dantza (Axular).

Aposizio ez-murrizgarriek hiru ezaugarri dituzte: a) bigarren sintagma ez da nahitaezkoa; isilik utz daiteke eta, hala ere, perpausa gramatikala izango da²⁴³: Gasteizen taberna ugari dago; Lotsagarria da nolako ilarak ikusten diren gaur Everestera igotzeko eta abar. b) Bata bestearen ondoan joan behar dute, nahitaez, bi sintagmek: *Gasteizen taberna ugari dago Arabako hiriburuan; *Barack Obama Hillary Clintonekin lehiatu zen hautagai izateko lehen presidente afroamerikarra. c) Aposizio ez-murrizgarrietan bi sintagmek hartu behar dute kasu marka edo postposizio atzizki bera: Mireni, nire lagun donostiarrari, ez zaio gustatzen inork ñoñostiarra esatea.

Komunztadurarik gabeko aposizioak leku urriagoa du tradizioan eta, hortaz, ez da gomendatzekoa: ??Nire lagun Ferminek, piano jotzaile trebea, kontzertu asko eman ditu aurten; ??Zure lagunarekin, unibertsitateko irakaslea, mintzatu naiz gaur. Zenbaitetan perpausaren joskeratik aparteko eranskin edo tarteki aske gisa ematen da bigarren sintagma eta ez sintagma aposatu gisa. Areago gertatzen da etenak, tartekiak eta horrelakoak maiz samar dituen euskara mintzatuan, jardun egituratuagoa izan ohi duen idatzian baino. Horrelakoetan, jakina, benetako aposiziorik ez dagoenez, ez da komunztadura egiten. Errazago onartzen dira horrelakoak, tarteki izaera argia denean: Gure herriko alkateak —musikazale amorratua bera— begi onez ikusi du kontzertu gela berria egiteko proiektua; Haren etxean —aski zabala, ene ustez— erraz kabituko gara denok; Datorren larunbatean —hilak zortzi— hasiko da ehiza garaia.

28.9.2c Sintagma adjektibalak aposizio ez-murrizgarrian. Sintagma adjektibalek izen sintagmaren barnean dute oinarrizko lekua, dela ezkerrean (-ko atzizkiaz osatuak daudenak, material sendoko aldamio), dela eskuinean (aldamio on). Erlatibozko perpausak ere, izen bat modifikatzen baitute, ezkerrean dute ohiko lekua (ezustekorik emango ez didan aldamioa). Baina izen sintagmaren barruko modifikatzaile horiek izen sintagmaren ondotik ere ager daitezke, hartatik kanpo baina hari dagozkiola: Aldamio bat [on]a, [material sendoko]a, [luze irauteko]a, [ezustekorik emango ez didan]a. Bistakoa da izen sintagmaren barnean ere ager zitezkeela: Ezustekorik emango ez didan luze irauteko aldamio on, material sendoko bat. Badu antolamendu horrek ezaugarri bat aipagarria; izan ere, oinarri duen izen sintagmatik kanporatze hutsarekin, honelakoak genituzke berez: *aldamio bat [on], [material sendoko], [ezustekorik emango ez didan]. Bistan da aposizioa determinatzaile-edo baten eske geratzen dela horrela, bere sintagma itxura betea izango badu. Testu zaharrenetan, partitiboak betetzen zuen eginkizun hori, aurrekari den sintagma zehaztugabeari berez dagokion komunztaduraz: Aldamio bat [on]ik, [material sendoko]rik, [ezustekorik emango ez didan]ik. Geroztiko euskaran, artikuluaz egiten da komunztadura, eta barra-barra erabiltzen da joskera hori (ikus § 31.4.3.14b): Aldamio bat [on]a, [material sendoko]a, [ezustekorik emango ez didan]a. Adjektibo eskuineratu ugari ikus ditzakegu, esaterako, Oxobiren adibide honetan: Bazen behin bele bat. Bele bat beltza. Pika bezen ohoina, baina zozoa! Hartu zuen gasna bat. Gasna bat gaitza. Bestetik, bi muga zorrotz ditu sintagma adjektibalak hala gibeleratzeko —hots, izen sintagmaren ondotik emateko—. Ikusi ditugun adibideetan gertatzen den bezala, aurrekariak a) absolutiboan egon behar du, b) zehaztugabea izan behar du (ikus § 31.3.2): *aldamio batekin, [ezustekorik emango ez didan]a(rekin); *aldamioa(k), ona(k).

28.9.2d Absolutiboan, anbiguotasunen bat gerta daiteke inoiz ikusi ditugun aposizio ez-murrizgarri molde horien artean, nahiz ez izan inola ere ohikoa. Hau da, zalantza sor daiteke aposizio ez-murrizgarrian doan egitura izen sintagma ala sintagma adjektibala den. Aposizioaren amaierako artikuluaren izaerak sortzen du zalantza (edo anbiguotasuna): benetako artikulua den (izen sintagmari dagokiona) ala sintagma adjektibala airean ez uzteko komunztadura hutsezkoa. Heldu zen egun bat [denok espero genuena] (egun bat [nolako(a)?] / halako(a)] / egun bat (zein? / hori). Sintagma adjektibalari dagokio halakoa irakurketa; izen sintagmari, ostera, hori. Baina badira moduak anbiguotasuna hausteko: Heldu zen egun bat; denok espero genuen hura, hain zuzen / Heldu zen egun bat denok espero genuen gisakoa.

28.9.2e Izen sintagmei dagozkien aposizio ez-murrizgarriak aztertu ditugu aurreko puntuetan; izen sintagmak dira, ikusi ditugun adibideetan, beste izen sintagma bati kanpotik gehitu zaizkionak. Baina, izatez, molde hau berdin da aplikagarri bestelako sintagmekin, funtzio bereko bi sintagmaren arteko erreferentzia errepikatuan baitatza prozedura: Etzi, ostegunean, dantzaldia izango da plazan; Bete-bete egin naiz (esfortzuaz lehertu, alegia) azkenerako.

28.9.2f Sintagma barneko aposizioak: aposizio murrizgarriak / aposizio kalifikatzailea. Puntu honetan aztertuko ditugun aposizioek hauxe dute ezaugarri nagusi: izen sintagmaren barrukoak izatea. Baina sintagmaren barruko aposizio hori bi motatakoa izan daiteke: murrizgarria (hau da, izenaren erreferentea murrizten duena) edo kalifikatzailea (adjektiboek egin ohi duten bezala, izenaren ezaugarri bat adierazten duena). Aposizio murrizgarrian, izen sintagmako ardatz den izenak izendapen bat hartzen du aurretik, izen bereziz nahiz arruntez gauzatua: Nilo (izeneko) ibaia, Pio XII.a (izena hartutako) aita santua. Kasu horretan ere, izen ardatza osatzera eta erreferentea identifikatzera datorren izendapen hori izen arruntarekiko aposizioan doala esaten da; baina, mota horretako egituretan predikazio erlazio inklusiboa da (§ 7.2.8.1). Aposizio identifikatzaile mota hori izen sintagmaren barnean gertatzen denez, barne-aposizio dela esan daiteke. Mota honetako aposizioak dira Larrañaga irakaslea; Bilintx liburu-denda; Urola ibaia; Lasa andrea; Loiolako Inazio saindua. Adibide horietan guztietan, ezkerreko izen propioak zehaztu, murriztu egiten du sintagmako izenaren erreferentea (ikus “Aposizio egiturako elkartuak” § 7.2.8.6).

Leku-denborazko izen berezi batzuekin, -ko postposizioa baliatzen da hizkera guztietan, kokapen-baliorik gabe, (izen-izen) aposizio soilaren partez: martxoko hilaren zazpian, Eibarko hiri argian. Alegia, hila: martxoa; hiria: Eibar izanagatik, ez dugu hor erabiltzen ez #martxo hiletik ez ?Eibar hirira. Antzeko mekanismoa dugu genitiboaren erabilera batzuekin ere: [droga=arazo / migratzea=tragedia] → drogaren arazoa; migratzearen tragedia. Halakoak ez dira formaz aposizio, baina bai haien kide esanahiz.

Kasuren batean, izenaren eskuinean (ere) joan daiteke izendapena barne aposizioan, ahaidetasun-izen, tratamendu eta gisakoekin bereziki: (Zure) lehengusu Andoni; Aitona Markos; Maisu Juan; Ama birjina/Erregina Maria. Jaun eta andre izenaren ezkerrean nahiz eskuinean ager daitezke. Iparraldeko tradizioan ohikoa da ezkerrean ematea: Jaun erretorea; Andre serora. Ez dirudi debeku gramatikal zorrotzik dagoenik berez eskuineko ordenamendu hori (ere) baliatzeko. Aukera biak ditugunean, zentzu zehaztaile(ago)a har dezake izendapena amaieran emateak: Andoni(,) zure lehengusua vs (zure) lehengusu[etatik] Andoni [izenekoa]. Azken urteotan, hain zuzen ere, aski zabaldu da halako joskera honelakoetan: Nazio Batuen Erakundearen idazkari nagusi Ban Ki-moon. Hala saihesten da beste hurrenkeran gertatu ohi den letra larrizko izen(dapen) arrotzen pilaketa nahasgarria: Ban Ki-moon Nazio Batuen Erakundearen idazkari nagusia. Mota honetako aposizioa da beste adibide honetakoa ere; eta, adibide honetan ere, izen berezia ezkerrean nahiz eskuinean eman daiteke: Unibertsitateko errektoreorde Edurne Mendiluzek aurkeztu du txostena; Edurne Mendiluze unibertsitateko errektoreordeak aurkeztu du txostena.

28.9.2g Mugatzaile eta guzti eratuak diren izen bereziek, hala ere —Antso Azkarra, Pernando Amezketarra eta horrelakoek—, bere horretan gordetzen dute mugatzailea aposizioetan ere: Antso Azkarra errege ausartari; Pernando Amezketarra bertsolari ezagunaren ibilerak. Zenbatzaile ordinala daramaten izen propioetan, ordea, ohiko joera mugatzailea izen bereziaren ataltzat ez hartzekoa izan da. Hala erakusten du literatura tradizioan nagusi ageri den jokamoldeak, zenbatzaile ordinala izen bereziaren amaieran ematen baita: Frantziako errege Louis XVI.aren ministro zen hau; Famatua izan da, bereziki, aita santu Inozentzio VIII.ak landuriko “Bi ezpaten teoria”. Hala ere, badirudi gaurko joera bestelakoa dela, hau da, mugatzailea izen bereziaren ataltzat hartzekoa: Karlos II.a errege suediarra.

28.9.2h Batzuetan ez da hain erraza zein motatako aposizioa den bereiztea. Adibidez, Garate izeneko pertsona bat baino gehiago ezagutzen baditugu, Garate futbolaria esatean, Garate izeneko pertsonen multzoa zehazten edo murrizten dugu, Garate guztien artean futbolaria dena bereizten da. Ez dago, beraz, alde handirik, ikuspegi honetatik Garate futbolaria eta osaba bertsolaria sintagmen artean. Morfologiaren barruan aztertzen dira Gramatika honetan osaba bertsolaria motakoak (ikus § 7.1.3c). Aposizio murrizgarri (barne aposizio) deitu ditugunak ere Morfologiari eskainitako atalean aztertzen dira, izen elkartuen artean (ikus “Aposizio egiturako hitz elkartuak” § 7.2.8).

28.9.2i Bi egitura mota bereiz daitezke aurreko puntuetan ikusi ditugun sintagmaren barruko aposizioetan. Bi izenez osatuak daudenak (Morfologiari eskainitako atalean zehazkiago aztertu ditugunak, § 7.2.8.6) eta egitura konplexuagoa dutenak (Pernando Amezketarra bertsolari ezaguna, Antso Azkarra errege ausarta). Lehen motakoetan argi ikusten da izendapen balioa (§ 28.9.2g): ibaien, mendien, idazleen, errektoreordeen… artean bakarra izendatzen da. Antso Azkarra errege ausarta edo Pernando Amezketarra bertsolari ezaguna sintagmak, ostera, konplexuagoak dira; errege edo bertsolari jakin baten izendapenaz gain adjektibo kualifikatzaile bat ere gehitzen da eta, horrenbestez, nekez azter daitezke morfologian; horietan ez dago erlazio inklusiborik. Horrelakoak dira Stalin agintari krudela edo Axular idazle handia ere.

28.9.2j Egitura desberdintasunak gorabehera, sintagma barruko aposizioetan, sintagma bakarra dagoen neurrian, amaieran ematen da artikulua eta egiturazko kasu markak zein postposizio atzizkiak: Axular idazle handiak; Stalin agintari krudelarentzat; Mitxelena hizkuntzalari jakintsuarekin; Urola ibaitik; Axular ikastolara; Pentsamenduaren Klasikoak bilduman.

28.9.2k Aposizio egiturako hitz elkartuak aztertzean ikusi bezala (§ 7.2.8.6), bi izen aposizioan ematean morfologiaren eta sintaxiaren mugan gabiltza eta aposizio erlazioa lexikoan ere gerta daiteke. Horixe nabarmendu dute Odriozolak eta Perez Gazteluk ere: “Aposizio deizioa esangura anitzekoa da hizkuntzalaritzako lanetan. Egitura jakin baten bi osagaien arteko erreferentziakidetasun maila bat da funtsezko ezaugarria, baina, sintaxi- ala morfologia-prozedura batez ari ote garen ere ez dago guztiz garbi” (Odriozola eta Perez Gaztelu 2002: 467).

²⁴² Aurrekari duen sintagmaren postposizio atzizki bera errepikatzen den heinean, eman ditugun aposizio ez-murrizgarrien gainerako adibideak bezalakoak dira; hau da, § 28.9.2c puntuan aztertzen diren sintagma adjektibalak ez bezalakoak, horietan aurrekariak absolutiboko sintagma izan behar du eta.

²⁴³ Alde horretatik, osagarri ez diren modifikatzaile guztiak bezalakoak dira. Osagarriak dira nahitaez adierazi behar diren bakarrak. Eta, alde horretatik, esan daiteke gehigarriak direla, gehigarria kenduta ere osaturik baitago egitura. Perpausek ere har ditzakete gehigarri batzuk, haren hari nagusitik aparte-edo doazenak, eta askotariko osaera izan dezaketenak. Alborakuntzaren ordez beste modu honetan ere eman daiteke: Haurra —ilunpean bakarrik geratzearekin— ikaratzen hasi da; Ehiztariei, (zeinak) hiru orduz egonak (baitziren) usoen zain, etsipena nagusitu zitzaien (ikus Garzia 2014a, 9. atala).