Euskararen Gramatika

28.9.1. Alborakuntza

28.9.1a Gramatikako unitate gorenak dira perpausak, baina badituzte harremanak diskurtso edo testu batean aurretik edo ondoren ageri diren perpausekin; izan ere, perpausak elkarrekin josten ditugu diskurtso koherente bat eratzeko. Kapitulu honetan dagoeneko aipatu ditugun juntaduraz eta menderakuntzaz baliatzen gara horretarako; juntagailuez eta menderagailuez, alegia. Dena den, juntadurak eta menderakuntzak perpaus kategoriako unitateak osatzen dituzte (ikus § 10.2): perpaus konplexuak (perpaus nagusiaz + perpaus menderatuez osatuak) edo perpaus konposatuak (juntaduraz elkarturiko perpaus beregainek osatuak).

Baina perpausen artean gerta daiteke beste mota bateko lotura ere, solas mailakoa, gorago aipatu duguna bezain hertsia ez dena. Izan ere, bata bestearen ondoan dauden perpausen artean ere badira harremanak. Hau da, hain zuzen, orain aipatu nahi dugun lotura: solas mailakoa. Alborakuntza (edo justaposizio) esaten diogu hizki edo partikula jakin eta berezirik erabili gabe gauzatzen den juntadurari. Izenak berak aski argi adierazten duenez, perpausen alboratze hutsez gauzatzen dena da alborakuntza; edo, bestela esanda, juntagailurik gabeko juntadura.

Adibide batekin hobeto ikusiko dugu juntadura / menderakuntza / alborakuntza bereizketa. Har ditzagun bi perpaus hauek: Beranduegi da eta Etxera noa. Bi perpaus horien esanahia kontuan hartuta argi ikus dezakegu nolako harreman semantikoa dagoen bien artean. Baina gramatika egitura bat baino gehiago dugu eskura harreman hori adierazteko: juntadura (Beranduegi da eta etxera noa); menderakuntza (Beranduegi denez, etxera noa); alborakuntza (Beranduegi da; etxera noa). Berdin egin dezakegu beste bi perpaus hauekin ere: Haurra bakarrik geratu da eta Ikaratzen hasi da. Juntaduraz balia gaitezke (Haurra bakarrik geratu da eta ikaratzen hasi da), menderakuntzaz (Haurra bakarrik geratu denean ikaratzen hasi da; Haurra ikaratzen hasi da, bakarrik geratu baita) nahiz alborakuntzaz (Haurra bakarrik geratu da; ikaratzen hasi da).

28.9.1b Diskurtso markatzaile deitzen ditugun elementuek laguntzen dute alborakuntzaz juntatu diren perpausen arteko lotura semantikoa agerian uzten. EGLU-III lanean aztertzen dira horietako batzuk: lokailuak. Solas mailako edo testu mailako lotura gauzatzen duten gramatika baliabideak dira lokailuak; ez dute perpaus elkarketa bideratzen.

Goiko adibide horietan, beranduegi izatearen eta etxera joatearen edo haurra bakarrik geratzearen eta ikaratzen hastearen arteko lotura semantikoa nabarmendu nahi badugu esan dezakegu, adibidez, Beranduegi da; beraz, etxera noa. Edo Beranduegi da; hortaz, etxera noa. Haurra bakarrik geratu da; orduan, ikaratzen hasi da. Azpimarratu ditugun elementuak baliatuz perpausen arteko lotura semantikoa agerian jartzen dugu, baina ez dugu perpausen arteko sintaxi mailako loturarik eragiten.

Nolanahi ere, lokailuak informazioa egituratzeko baliatzen ditugun elementuetako batzuk baino ez dira. Askoz zabalagoa da diskurtso edo testu bateko informazioa egituratzeko eskura dugun diskurtso markatzaileen multzoa (ikus 42. eta 43. kapituluak).

28.9.1c Juntadura aztertzean ikusi dugu kategoria bateko baino gehiagoko osagaiak elkar ditzaketela juntagailuek: perpausak (berandu da eta etxera noa), postposizio sintagmak (aitarekin eta amarekin), adberbioak (bihar eta etzi), izenak (herri eta mendiak), adjektiboak (artelan eder eta garestiak) eta abar (ikus § 28.1.1a).

Menderakuntza hitza ere, ia beti perpausen menderakuntzaz ari garela erabili ohi dugun arren, sintagmez ari garela ere berdin erabil dezakegu. Badakigu perpausezkoak ez diren sintagmak ere beste sintagma askotarikoen mendekoak izan daitezkeela. Sintagma bat beste baten mende jartzen dute, beste baten barruan txertatzen dute, -ko postposizio sintagmek eta genitibo sintagmek (Euskal Herriko unibertsitateetako ikasleen kezkak). Adibide horretan argi ikusten da sintagmen menderakuntza, perpausena bezala, errekurtsiboa dela: sintagma bat beste baten mendeko egin dezakegu, eta egitura hori hirugarren baten mendeko… Euskal Herria > Euskal Herriko unibertsitateak > Euskal Herriko unibertsitateetako ikasleak > Euskal Herriko unibertsitateetako ikasleen kezkak.

Aintzat hartu behar da, beraz, prozedura orokorrak direla bai juntadura eta bai menderakuntza, sintaxiaren maila guztietan gerta baitaiteke osagaiak juntatzea edo bata besteari menderatzea.

28.9.1d Alborakuntza ere perpausez harago doan prozedura da, perpausak ez ezik, sintagmak ere albora daitezke eta: Haurrak, gazteak, helduak, han zeuden guztiak; Etxean, lanean, tabernetan, edozein lekutan izaten zituen liskarrak. Ohikoa izaten da horrelako zerrendatze edo enumerazioen edukia gero sintagma bakar batean biltzea. Eman ditugun bi adibideetan guztiak eta edozein lekutan dira, hurrenez hurren, bata bestearen ondoan eman ditugun sintagmak “biltzen” dituztenak. Beste batzuetan alderantzizkoa gertatzen da: esanahi orokorra, oro-biltzailea duen sintagma ageri da lehenik, eta sintagma horren edukia “aletzen” duten beste sintagma batzuen zerrenda ondoren: Jende askorekin hitz egin zuen: lankideekin, familiakoekin, auzokoekin, tabernariarekin…

Kategoria lexikoek ere osa ditzakete horrelako zerrendak. Izenek: Egile horren liburu, artikulu, kritika, iruzkin, mota guztietako idatziak bildu ditugu; Egile horren mota guztietako idatziak bildu ditugu: liburu, artikulu, kritika, iruzkin eta abar. Adjektiboek: Zuri, gorri, berde, beltz, hori, urdin, kolore guztiak erabiltzen zituen marrazki bat egiten zuenean. Aditzek: Edozer egingo zuen nahi zuena lortzeko: eskatu, erregutu, agindu, mehatxatu…