Euskararen Gramatika

28.7. Juntagailuak eta Buru-parametroa

28.7a Juntagailuak euskaraz bi juntagaien artean kokatu ohi dira: ‘X junt Y’. Hori da juntaduraren molde orokorra. Eta alde horretatik, gramatika honen hasieran euskararen ezaugarriak azaltzeko unean esan dugunetik aldendu egingo litzateke: esan dugu hizkuntzetan sintagmak buru edo ardatz baten inguruan eratzen direla, eta hizkuntzaren arabera, buru hori sintagmaren hasieran edo azkenean joaten dela. Euskaraz, burua azkenean izan ohi dute sintagmek (ikus § 1.4). Bada, eskema orokor horretatik aldendu egiten da juntadura: batetik, juntagailua bi juntagaien artean dago; bestetik, juntaduraren ondoren osatzen den sintagma, juntatzen dituen elementuen mota berekoa izan ohi da, eta funtzio sintaktiko bera izan ohi du; juntagailuak ez ditu ez kategoria ez funtzio sintaktikoa ezartzen. Egoera hori nahiko orokorra da hizkuntzetan²⁴⁰.

28.7b Hori horrela izanik ere, aurreko ataletan ikusi dugu, molde orokorraren alboan, euskaraz badela aukera juntagailuak beste toki edo molde batzuetan azaltzeko ere. Beti, adiera edo balio bereziei lotuta; oinarrizko emendiotik, hautakaritzatik edo aurkaritzatik apur bat urrunduz. Adibideak berriro ekarriko ditugu, gogoratzeko; argibide gehiago juntagailu bakoitzari emandako atalean aurkitu daitezke.

Lehenik, ‘X junt’ moldea genuen. Bigarren juntagaia aipatu gabe utzita balio edo irakurketa desberdin asko lor daitezke. Erabiltzen den juntagailuak eta inguru sintaktikoak dute horretan eragina: Irenek-eta egin dute; Irenek-edo egingo zuen; Elurra hasi du eta!; Berandu iritsi naiz, istripua izan da-eta; Nora zoaz, hondartzara ala?; Nondik zatoz, museotik edo?; Nik ez al dut eskubiderik, ala?

Horrez gain, ‘junt X junt Y’ moldea ere aipatu dugu, juntadura hautakarian: Edo Josuri edo Mireni utziko dizkiot giltzak; Ez zekien zer egin: ala ohe azpian ezkutatu, ala ate-osteko zulotik begira egon; Ala bertakoek ala kanpokoek, guztiek goraipatzen dute. Juntagailuaren eta ingurune sintaktikoaren arabera, orobatasuna adierazteko, juntagaien artean aukeratu beharra argiago markatzeko, banakaritza indartzeko… erabil daiteke. Diskurtso markatzaileak edo beste elementu batzuk errepikatuz ere lortzen dira antzeko irakurketak.

Zenbaitetan ‘junt X’ motako egiturak ere azaltzen dira, juntagailua perpausaren hasieran emanez, baina orduan diskurtso markatzaile modura erabiltzen da juntagailua: Eta geuk egingo bagenu?; Baina ez diozu ezer esan behar? Adibide hauetan lotura ez da aurretik datorren juntagai batekin egiten: testu mailako lotura bideratzen da; ondoan datorren perpausak aurrekoekin nolako erlazio semantikoa duen adierazten da, juntadura sintaktikorik adierazi gabe.

28.7c Bestalde, euskaraz ia juntagailu guztiak bi juntagaien artean kokatzen dira, baina intonazio-etenari dagokionez, juntagailuak bigarren juntagaiarekin elkartzea da joera nagusia: Ane / eta Jon²⁴¹. Baina juntagailuarekin are argiago dirudi: Garaiz esnatu naiz, baina berandu iritsi naiz.

²⁴⁰ Gramatikariek aipatu ohi dute juntadurak gainerako egitura sintaktikoekin duen desberdintasun hori. Hala ere, egitura sintaktikoari dagokionez, juntadura irudikatzeko unean ohiko [X] junt [Y] erabiltzen da eskuarki. Badira, ordea, juntagailua bigarren juntagaiarekin batera biltzea egokiagoa litzatekeela aldarrikatzen dutenak: [X] [junt Y]. Eta ideia horretatik abiatuz, egitura sintaktikoan hierarkia-mota desberdinak proposatu izan dira, hizkuntza eta fenomeno sintaktiko desberdinen berri hobeto eman nahian. Hemen ez dugu gai horretan sakonduko.

²⁴¹ Nolanahi ere, ahozko jardunean eta juntagailuak bere aurreko juntagaiaren eragina jasaten du zenbait hizkeratan palatalizazioari edo bokal asimilazioari dagokienez: hiru te lau / bi tte hiru. Horrez gain, t-ren ahostuntzea ere gertatzen da, sudurkari edo albokari baten ondoren: Miren da Jon etorri dira.