Euskararen Gramatika

28.8. Juntadura eta osagaitasuna

28.8a Hasieran esan dugu juntaduraren bidez mota bereko elementuak elkartzen direla. ‘Mota bereko’ izate hori apur bat zehazten saiatu gara, eta funtzio sintaktiko berdina izatearekin lotu dugu. Alegia, ez dela nahitaezkoa juntagaiak zehazki kategoria berekoak izatea. Adibidez: Bihar, edo datorren astean, edo ahal dudanean pasako naiz zure etxetik. Hor adberbio bat, postposizio sintagma bat eta denborazko perpaus bat juntatzen dira; kategoriaren aldetik ez dira berdinak; bai, ordea, funtzio sintaktikoaren aldetik. Horretaz zabalago jardun dugu juntagaien azterketa egin dugunean (§ 28.2).

28.8b Gramatiketan askotan erabili izan da juntadura osagai sintaktikoak zein diren erabakitzeko irizpidetzat. Adibidez, Liburu eta aldizkari zahar horiek bota itzazu esaten dugunean, argi ikusten da liburu eta aldizkari maila bereko elementuak direla, eta zahar adjektiboa biei dagokiela: [[liburu eta aldizkari] zahar]. Edo, Altzari zahar eta liburu garesti horiekin egongela dotore geldituko zaizu esaten badugu, izena+adjektiboa multzoak elkartzen ditu eta juntagailuak, eta ondorioz, esan dezakegu izena eta adjektiboaren artean osagai sintaktiko bat egiten dutela: [[altzari garesti] eta [liburu zahar] horiekin]. Alde horretatik, juntadura irizpide baliagarria gertatzen da gramatikariarentzat osagaiak eta egitura sintaktikoak zehazteko unean.

28.8c Nolanahi ere, behin baino gehiagotan aipatu izan da irizpide horri bakarrik jarraitzeak erabiltzen zailak diren ondorioetara eraman gaitzakeela. Ikusi, esaterako, honako bi adibide hauek: [Joxeren liburu eta Mirenen aldizkari] berriak / Joxeren [liburu berri eta aldizkari zahar]ak. Balizko osagaiak banatzeko hesiak geuk jarri ditugu. Osagaiak bereizteko juntadura soilik erabiliz, lehenengo adibidean izenlaguna eta izena bilduko lirateke osagai batean, adjektiboa kanpora utziz; baina bigarren adibidean izena eta adjektiboa bilduko lirateke, izenlaguna kanpora utziz. Kontraesan itxurako emaitzak, beraz.

Horrelako kasuen berri emateko bide batzuk —ezabaketak, kategoria hutsak…— proposatu dira gramatiketan. Horrelakoetara jo ezean, juntadura egituretan kasuistika zabala eta erabiltzen zaila aurki daiteke. Begira diezaiogun ondorengo adibideari: Joxeren [liburu zaharrak eta aldizkari berriak]. Interpretazioetako batean, izena, izenondoa eta artikulua bilduko litzaizkiguke osagai batean, eta Joxeren izenlagunak guztia besarkatuko luke. Ildo berari jarraituz, Herriko [elbarriei eta zaharrei] laguntzak emango zaizkie bezalako batean, izena+determinatzailea+marka izango genituzke elkarrekin bilduta, izenlaguna kanpora utziz. Eta gauza bera gerta daiteke izenaren aurretik doazen determinatzaileekin: Zenbait [musikarik eta idazlek] gauez lan egiten dute, edo zenbait hitz elkarturen lehenengo zatiarekin: Giza [besoz eta izterrez] betea zegoen eltze hura. Garbi ikusten da, bada, juntadura dagoenean, ‘errepikatutako’ elementuak erraz uzten direla isilean, eta juntaduraren testuinguru sintaktikoak esanahia berreskuratzeko aukera ematen digula.

28.8d Batzuetan, intonazio bereziagoz, juntagailuaren alboetan osagai izatea zail duten elementu-segidak ere azaltzen zaizkigu multzokaturik. Adibidez: [Astegunetan Maulen eta asteburuetan Bilbon] aurkituko nauzu. Adibide honetan ‘askeak eta beregainak’ diren bi elementu azaltzen zaizkigu eta juntagailuaren alde banatan. Edo begira EGLU-IV testutik ateratako adibide honi ere: Txandaturik ager daitezke [bata juntagai baten eta bestea bigarren juntagaiaren] aurrean (EGLU-IV: 177). Lehen juntagaiko bata eta bigarreneko bestea subjektuak izango genituzke —eta aditzarekiko komunztadura pluralekoa da—, osagai oso eta askeak; baina juntagai baten eta bigarren juntagaiaren izenlagunak, jarraian datorren aurrean-en menpean doaz; hau da, intonazioaren bidez subjektuarekin batera bilduko genituzke, eta beren ardatza den izena —eta artikulua eta -n marka— bilketa horretatik kanpora geldituko lirateke. Hizkuntzak eta juntadurak aukera hauek ematen ditu, baina betiere intonazio bereziagoa erabiltzen da.