Euskararen Gramatika

28.5.2.2. Balioak

28.5.2.2a Juntagailu hautakarien balio nagusia aukera —era batekoa edo bestekoa— adieraztea da. Baina horren alboan sarritan aurkituko ditugu orobatasuna, sinonimia eta beste batzuk, juntagailu gehiagorekin ere ager daitezkeenak. Horretan guztian, badu zeresana zer motatako juntagaiak elkartzen dituen, edo juntagai horiek zer motatako perpausen barnean datozen.

28.5.2.2b Adierazpen perpausetan ager daitezke edo-ren bidez elkartutako juntagaiak, balio bat baino gehiago adieraziz. Jarraian nolabaiteko sailkapen bat emango dugu, baina askotan ez da erraza izaten, adibidez, orobatasuna ala hiztunak diferentetzat dituen aukerak, zehazki zer adierazi nahi den jakitea.

– Aukera balioa. Zenbaitetan egiazko aukera adierazteko baliatzen dugu edo; hau da, bata edo bestea izan behar du: Hori edo bere burua hiltzea (Mitxelena); Bat edo bestea: edo gezurra zioten Apostoluek, edo Juduak hobendunak ziren (Lapeire).

– Orobatasuna adieraziz. Juntagailuaren bidez elkartzen diren aukeren artean hiztunarentzat ez dagoela desberdintasun handiegirik adierazten da, berdintsu edo orobat zaiola bata edo bestea. Juntagaiak perpaus jokatugabeak edo perpausa baino txikiagoak diren osagaiak izan ohi dira: Horren egitea edo norbaiten jo buruan eta botatzea […] berdintsu zaut eni (Xalbador); Zernahi dela basurdea zen, sanoa edo heria (Xalbador). Badirudi, gainera, orobatasun balio hau ez dagoela hautakizuna osatzen duten atalak galdegai edo mintzagai izatearen baitan. Adibidez, ondorengoan, edo-k elkartzen dituen osagaiak galdegai dira: Zuen semea izan ditake mediku edo notari Eskual- herrian (Hiriart-Urruti). ‘Mediku edo notari’ galdegaitzat hartuko genuke; adierazpen perpausa den neurrian normala da edo agertzea; baina aldi berean ‘berdintsu izatea’ adierazten duela dirudi, mediku edo notario edo antzeko beste zerbait; aukeren arteko batzuk besterik ez direla esan nahian bezala. Juntagaiak antonimoak direnean ere bata edo bestea berdintsu zaiola adieraz dezake hiztunak edo juntagailua erabiliz: Egia da hurbildik edo urrundik Piarres Adame ikusten zuena ohartzen zela berehala gauza batez (J. B. Elizanburu); Ongi edo gaizki, zuzen edo makur, plazer zaiku hartzea (Axular); Eguraldi on edo txar, ortozik edo abarka zulatubakaz dabiltzanak (Mogel); batzuetan, bi antonimoen bidez ideia edo nozio bakar bat adieraz daiteke: Komunioaren usutasuna edo bakantasuna zure konfesoreak erregulatuko du (Baratziart). Ildo berean, nahikoa arrunta da adierazpen perpausean ekintza bat gertatu edo ez gertatu berdintsu zaigula adierazteko ‘x edo ez’ adierazpidea: Nahi edo ez eraman behar ziozkagu honen begiak (G. Arrue). Edo ‘gura edo gura ez’, ‘gura nahiz gura ez’, ‘gura zein gura ez’, ‘nahi ala ez’ bezalakoak. Azkenik, orobatasun balioa atzeman daiteke, baita ere, bigarren juntagaia ‘horrelako’, ‘gisa horretako’, ‘nolabait’, ‘bestela’… denean: Indianoak judioa edo holangoa izan behar eban (Agirre); Suertez edo bertzela, ez genuen ikusi arima bat agertzen ez kanpora ez eta ere leihoetara (J. B. Elizanburu). Badirudi, gainera, edo dela horrelakoetan ager daitekeen juntagailu hautakari bakarra.

– Bigarren juntagaia lehenaren aldaera. Zenbaitetan badirudi bigarren juntagaiak lehenean adierazi dena zerbait zehazteko, beste ikuspuntu bat adierazteko… balio duela; lehen aukeraren aldaeratzat edo hartuko genuke bigarrena: Bata eta beste, gainera, ezinegonak, edo hobeto esan larriminak, darabiltza (Mitxelena); Ez zaio iruditzen legeak ongi jarriak daudenik edo, hobeto esan, ez zaio iruditzen legearen zigorra behar bezala dantzatzen denik (Mitxelena); Ametsetan ikusitako gizonak ez dira lurrean bizi, edo ez dira behintzat etortzen gure bila (Agirre). Horrelakoak adierazteko edo juntagailuaren ondoren eta bigarren juntagaiaren aurretik ‘hobeto esanda’, ‘nahi baduzu’, ‘bederen’, ‘behintzat’, ‘berdin dena’… bezalakoak tartekatzen dira behin baino gehiagotan. Modu berean, balio hau da ageri dena edo juntagailuak esanahiaren aldetik diferentzia handiegirik ez duten osagaiak elkartzen dituenean, edo hala adierazi nahi denean: […] egun oro, edo sarritan gertatzen zaizkigunetan… (Agirre Asteasukoa); Herri hau, beste edozein adinakoa edo hobea da (Agirre).

– Baldintza. Bestela-ren laguntzan ere azaltzen da batzuetan edo juntagailua, eta orduan, baldintza kutsua eransten zaio; lehen juntagaian adierazten dena gauzatzen ez bada, bigarrenak adierazten duena gertatuko da: Jontxuk barkamena eskatu beharko dio jo duen ikaskideari, edo bestela ikastetxearen zigorra jaso beharko du. Ez da beti beharrezko, gainera, bestela azaltzea: Gurutzefika zezala Jesus, edo, Erromako enperadorek jakinen zituela haren berriak (Joanategi). Hona beste adibide bat: joan korrika edo harrapatuko zaitut. Nabarmendu behar da horrelako adibideek ez dutela esan nahi ‘korrika joaten bazara harrapatuko zaitut’, baldintzazkoen eskema zuzenean aplikatuz izango litzatekeen modura; adierazten dena da ‘korrika joaten ez bazara, harrapatuko zaitut’. Adibide hauen baldintza kutsua ez du edo juntagailuak ematen, baizik eta zeharka lortzen den zerbait da: hautakaritza baztertzailea dago, eta elkartzen diren perpausek agindu-izaera dute; bien baturatik lortzen da baldintzatik gertuko irakurketa. Hautakaritza baztertzailearen irakurketa hori indartzeko, sarritan, edo bi juntagaien aurrean kokatzen da (Edo dagokionaren aurrean kexatu, edo betiko isildu).

Lehen juntagaiak adierazten duenari buruzko balio murriztailea edo baldintzazkoa edo juntagailuarena bakarrik dela dirudi eta gainerako juntagailu hautakariek ez dutela lekurik.

Azkenik, nabarmendu behar da, hemen balio nagusiak garbi bereizita eman ditugun arren, askotan ez dela erraza izaten, adibidez, orobatasuna ala hiztunak diferentetzat dituen aukerak, zehazki zer adierazi nahi den jakitea. Horrelakoetan ikusten da ongien edo juntagailuaren ‘markatugabetasuna’.

28.5.2.2c Galde perpausak elkartzen direnean, ‘aukerarena’ izaten da balio nagusia:

– Bi galdera desberdin elkartzeko edo da juntagailu hautakari bakarra. Gerta daiteke bi galde perpaus beregain juntatzea (Trena huts egin duzu edo zer gertatu zaizu hain berandu etortzeko?) edo bi galde hitz juntatzea (Ez al diguzu esan behar noiz edo nola joango zaren?). Modu berean, galde perpausean, galdegai ez diren atalak elkartzeko ere aurkituko dugu (Zer zerikusi du horrek ezkonduta edo ezkongai egoteko?).

– Galdera bakarraren bi aukera juntatzeko ere erabiltzen da edo; alegia, bi perpaus elkartzen dira, bien artean aukera (galdera) bakarra adierazteko (Zinemara joango zara edo nahiago duzu etxean gelditzea?); horrelakoetan ala juntagailua ere erabiltzen da. Adibidez, ondorengoan bi juntagailuak azaltzen zaizkigu: Ez dau inok penseetan, ezkontzia egin bear danian, jazo txaarrekua, ala ona izateko bidia daroian, edo ez (Frai Bartolome).

– Batzuetan, adierazpen perpausaren ondoren galde perpausa ematen da, tartean edo juntagailua delarik, eta bigarren juntagaiak diskurtsoaren harian idazleari sortu zaion zalantza, zehaztapena, gogoeta… adierazteko balioa izaten du: Mattin izan da ene ardureneko laguna, edo kontrarioa? (Xalbador); Bilerara deitu gintuzten, informazioa emateko, edo, beharbada, amore emanarazteko?

28.5.2.2d Sinonimoak elkartuz. Oso sarri erabiltzen da edo sinonimoak edo baliokideak izan daitezkeenak elkartzeko. Juntagailu hautakarien artean edo bakarrik erabiltzen da balio honetarako. Sinonimia edo baliokidetasuna batzuetan guztizkoa izaten da, baina beste batzuetan ez da hain estua izaten. Adibideak nonahi aurki daitezke, kategoria edo mota askotako juntagaiekin: Baxenabarrek edo Nafarroa Behereak […] (Mitxelena); Saio euskara edo euskara esperimental bat (Mitxelena); Zer den grina, edo pasio nagusiena esaten dioguna (Agirre Asteasukoa); Aurrez aur ifinten jako betirauna, edo eternidadea (Añibarro); Bekatu larri edo mortal (Agirre Asteasukoa). Askotan bigarren juntagaia lehena hobeto ulertzeko laguntza modura ematen da, edo baita enfasia emateko ere. Gauza edo nozio berari beste era batera deitzen zaio, eta alde horretatik, esanahiaren aldetik berdintasuna dago, baina bigarren juntagaiak ez du bigarren erreferentzia adierazten —artikulua edo mugatzailea eraman dezakeen arren—, eta komunztadurarako ere singulartzat hartzen da. Oro har, sinonimia gehiago erabiltzen da testu idatzietan ahozko jardunean baino. Euskal idazleek behin baino gehiagotan terminoen ulergarritasunaren mesedetan erabili dute, euskalki desberdinetako hitzak emateko, edo erdarazkoaren ondoan euskal hitza emateko: Bidali edo igorri ziozkaten mandatariak (Joanategi); Itzuli zen gibelat edo atzera (Mendiburu); Lau Urdiri gomendiozko karta edo guthuna (Etxeberri Sarakoa).

Sinonimia motako juntadura dugunean, bigarren juntagaiak lehenengotik desberdina den ezaugarriren bat izaten du: batzuetan euskalkia izaten da (horrela hitz egitea edo mintzatzea), edo era zabalagoan, hitz desberdina izatea; beste batzuetan erregistro desberdina agertzen da (felis silvestris catus edo katua), edo nolabaiteko deskribapen bat edo informazio argigarri bat ematen da: Enologia edo ardoak egiteko zientzia eta teknika ikasiko du Nahiak; Kupoa edo EAEk estatuko administrazioari ordaindu beharreko diru kopurua hitzartu dute; askotan edo juntagailuaren aurretik etena eginez.

Nolanahi ere, nabarmendu behar da bi juntagairen artean baliokidetasuna dagoen guztietan ez dela zilegi izaten edo juntagailuaren bidez elkartzea. Adibidez, bigarren juntagaiak edo deskribapenak ematen dituen ezaugarriak ezin badira lehen juntagaikoetatik bereizi, edo ez badakarte berritasunik edo ekarpenik: *Aita sainduak edo eliza katolikoaren buruak hitz egin du; *Donostiak edo Gipuzkoako hiriburuak turista asko erakartzen ditu. Horrelakoetan aposizioetara jotzen da: Donostiak, Gipuzkoako hiriburuak, turista asko erakartzen ditu.

28.5.2.2e Zenbatzaileak elkartuz. Bi zenbatzaile mugatu elkartzen dituenean, ‘gutxi gorabehera’ balioa hartzen du edo-k. Kopuru zehatzik ez dakigula, baina inguru horretan dabilela adierazten dugu: Bi edo hiru liburu erosi dituzte; Duela hamar edo hamaika urte. Balio honetarako ere edo da erabiltzen den juntagailu hautakari bakarra. Erabilera honek lekukotasun ugari ditu Hegoaldeko testuetan; Iparraldekoetan bizpahiru, hiruzpalau bezalakoen lehia du, baina edo bidezko zenbatzaile-juntadurak ere azaltzen dira: Urthean laur edo bortzetan konfesatzen dena (Axular); Biga edo hirur bildurik ene izenean (Leizarraga).