Euskararen Gramatika

27.6. Alokutiboaren muga sintaktikoak

27.6a Alokutiboaren erabilerak ez du askatasun osoa, eta murriztapen sintaktiko batzuk ere baditu. Hona ekartzen ditugu berriz ere goiko bi adibide:

Ohart gaitezen hor kantuen zati hauetan: logale nauk eta, jinen niza oherat, eta Haika mutil, jaiki hadi, argia den mira hadi! Hor ikusten denez, hitano alokutiboak (nauk) eskatzen duen alokutibo adizkia ez da ageri galde perpausean (niza = naiza, -a hori bai/ez erako galde perpausaren Iparraldeko marka da). Bigarren zatian, berriz, hitanoa dugu (hadi), eta horrek alokutiboa eskatzen du, baina mendeko perpausean ez dugu holakorik: argia den dugu hor, eta ez *duan edo *dukan.

Adibide horiek informazio egokia ematen digute adizki alokutiboen muga sintaktikoez: tradizioa kontuan harturik, ez da erabiltzen hitano alokutiborik ez galde perpausetan, ez mendekoetan. Hori da tradizioan ageri den eredu erabiliena, eta egungo idazle anitzek errespetatzen dutena ere.

Eta esperatzekoa da mendekoetan ez erabiltzea. Norbaitekin hizketan ari bagara, eta alokutiboak norbait hori markatzen badu, marka hori ezinbestean goian dagoen adizkiak bakarrik hartu behar du, aditz nagusiaren adizkiak, hain zuzen, eta horren mendean daudenek ez dute hartuko, horiek ezin baitute hizketakidea seinalatu, “beherago” daudenez gero. Arrazoi horregatik, -la nahiz -n atzizkiekin bukatuek, edo bait- aurrizkia daramatenek ezingo dute alokutibo marka hartu; ezta subjuntiboak ere, noski.

27.6b Galderetan alokutiborik ez: —Baina, ba al daki? —Hori galdetzen nian nik ere (Barriola); “Nor da heldu?”, galdetu dik bere leihotik emakume xahar batek (Txillardegi); A, eternidadea! Nork konprendituko du hire hedadura mugarrigabea? (Baratziart); Zer da hire eta nire artean, Jesus Jainko subiranoaren semea? (Leizarraga); Eta erran zion: zer da hire semea? Eta ihardetsi zuen: Jakob (Urte); Galdegin zion, bada, Jesusek eta erran: “Zer da hire izena?” (Haraneder); Zer da hire infernua, zer dolore handia! (Gazteluzar).

27.6c Mendeko perpausetan alokutiborik ez: Carmenek esaten dik Berlinoren eta bere anaien laguna zela gerra hasi aurretik, eta horregatik sartu zela politikan (Atxaga); Ikusiko diagu zer ateratzen den (Etxabe); Zorrotz ohar hakio; nik begiak josiak izango ditiat haren aurpegian; eta, ondoren, bion aburuak elkarturik diagu zer begitandu zaigun ebatziko (Juan Garzia); Etxetik zetorrean, kapelarik gabe, berak gidatu zian kalexatxoa. “Alde egin al du?”, galdetu zian (Olarra); Berak esaten dik ni azkarra naizela eta ez dagoela moskeatua (X. Mendiguren Elizegi); Ba, nahi duan guztia egiten duela esaten dik nire anaiak (Navarro); Estoldetan jaio ginela esan dik (Jon Muñoz); Egunen batean eskolara bere bila joanen ote naizen galdetu dik, nahi dudanean, hitz egin behar dugula (Rey).

27.6d Hala ere, batzuetan araua hausten da, batez ere zuzeneko galde perpausetan: Zer galdetzen zian? Ingelesaren andrea non bizi den? (Urruzuno); Nork dik beraz legea mexpresatzen, hik edo nik? (Larzabal); Nik? Nork esan dik? Hola bada, Satanek eraman nazala infernuko osinera (Orixe); Arraio hori nork egin dik kofradiako? (Lizardi); Nork hilarazi dik delako neskatxa? Ala eritasunez hil duk? (Zerbitzari); Nork beharko dik gero aitzurrari lotu? Ai, ai, ai! mutila, aitzurrari lotu (Zaldubi); Nork usteko dik holako itsuskeria? (Decrept); Nork bataiatu zian? Jondone Batistak (Belapeire); Nork esan behar zian gaur arratsean gertatuko zela hau! (Soroa); Nork zakik, bada, irtena naizela, eta nork dik, bada, jakiteko grina? (K. Zabala); Nork esan behar dik ezer? (U. Iturriaga); Nork jasotzen dik apustua? (Alberdi); Zain dadila bakarrik! Nork lapurtu behar dik, ba, traste puta hau? (Morillo); Nork hartuko zian Senpe bezalako azeri bakarti bat hiltzeko lana? (H. Etxeberria); Nork deskubritu zian Amerika, e? (K. Izagirre).