Euskararen Gramatika

27.4. Alokutiboaren hedadura

27.4a Hitanoa modu batera edo bestera hizkera guztietan erabili izan da, esan gisan, eta batzuetan oraindik ere erabiltzen da, baina aspalditik hasia da zuketari toki osoa uzten. Euskaldun asko gaur egun erregistro bakarrez (zuketaz) baliatzen dira. Horiek forma eztabadakoak erabiliko dituzte, hots, bigarren pertsonarako zu tratamendua erabiltzen dute eta forma alokutiborik ez. Adizki horietan agertzen diren pertsona marka bakarrak perpauseko “nor”, “nori” eta “nork” sintagmekin loturik daude, egiazko marka argumentalak dira. Eta perpauseko sintagma hauei dagozkien markez gainera, ez da besterik azaltzen aditzean.

Historiara behatzen badugu, D. Agirrek, adibidez, Kresala eleberriaren (1901-1905) hitzaurrean, honela dio:

Beste gauza bat. Danok dakigu iru eratako izketea egiten deutsagula euskaldunok alkarri: i-gaz esaten dana lenengoa, zu-gaz esaten dana bigarrena ta irugarrena berori-gazkoa. Lenengoaren zalea naz, zarrena dalako, ta opa dot bere bizitza luzea; baña antziña il zan Arranondon da orregatik ezta emen agertuko izketa zar ori.

Oso adierazgarria da hor dioena. Bizkaian, hitanoa ia galdurik dago itsasaldeko herrietan (Ondarroan, esaterako), baina barrualdeko herrialdeetan bizirik dago. Zaharrek aise gehiago erabiltzen dute gazteek baino. Eta gizonezkoek gehiago andreek baino. Azkuek Bizkaiko eskualde gehienetako hitanoa bildu zuen, eta horregatik pentsa daiteke galera XX. mendean zehar areagotu dela. Bestetik, hitanoak ez du ospe handiegirik izan batzuen artean. Hori dela eta, Yirizarrek hau dio: “Holmer me escribía, desde Bermeo, que el tratamiento familiar en Vizcaya es decididamente agresivo e insultante” (Yrizar 1981: 376). Hitanoaren alokutiboaz hiztunek izan dituzten holako aurreiritzi moralak aski hedatuak izan dira toki askotan. Arrazoiak, bat baino gehiago: hiztun batzuek uste izan dute hola hitz egitea berez “bordarien” kontua dela, maila apaleko zerbait; ikasi ere, batzuetan toka bakarrik ikasi izan dute, harremanak mutilekin bakarrik izan dituztelako, edo etxean alabarik ez zegoelako… Nolanahi ere, toki anitzetan karga peioratiboa izan du hizkera mota honek.

Beharbada, kontu hauetan gauzak aldatzen ari badira ere, esan daiteke orain dela urte batzuk arte bederen, Bizkaia dela hitanoaren erabileran hutsunerik handienak erakusten duen eskualdea. Beste hizkeretan presentzia handiagoa izan du, baina tokian tokiko gorabehera handiekin, zernahi gisaz.

Galera handiagoa da noketari dagokionez, gutxiago erabili izan delako, eta euskalki guztietan, hizkera bat edo beste kendurik, hutsune nabarmenak daude. Hau da, hitanoaren alokutiboa gehiago erabiltzen da gizonen artean, edo gizonekin, andreen artean edo andreekin baino.

27.4b Eztabada: hau da euskararen oinarrizko tratamendua. Ez da uztartzen adizki alokutiboekin: zu izenordainak egiten dio erreferentzia solaskideari, eta eztabadako adizkiak bakarrik erabiltzen dira. Euskal Herri osoan hedatua egun.

Salbuespenak Bonapartek aipatu zituen: berak egin azterketen arabera, XIX. mendean, ekialdeko behe-nafarreran, zubereraz eta, haiekin batera, zaraitzueraz eta erronkarieraz zukakoaren alokutiboa erabiltzen zen. Alberdik egindako analisiek erakusten dute egoera ez dela XX. mendean zehar sobera aldatu. Zubereraz zuketa alokutiboa bakarrik erabiltzen da elkarrizketan (alokutiboa ez dena, berriz, elizan, liburuetan, irratian, literatura idatzian…), eta badirudi hori dela erregistro ez-markatua edo neutroa. Erronkarin, ordea, eztabada eta zuka alokutiboa, biak erabiltzen ziren ongi bereiziz, eta alokutiboak tratamendu mota bat markatzen zuen. Ekialdeko behe-nafarrerako herri batzuetan badira alokutiboa eta eztabada bereizten dituztenak ere, zeini bere balio pragmatikoa emanik (hemen beti zuka alokutiboaz ari gara). Zukako eta xukako alokutiboetan adizkiak zu izenordainaren gainean eratzen dira: Mattin joan duzu/duxu.

Beste euskalkietan, ekialdeko horiek kendurik, eztabadako erregistroa da arruntena. Mendebaldeko behe-nafarreran, esaterako, ez dago zuka alokutiborik. Gaur egun Nafarroa Beherean ere, gazteen artean, eztabada arrunta nagusitzen ari da zuka alokutiboaren gainetik.

27.4c Beroriketan berori izenordaina erabiltzen da, eta solaskideari hirugarren pertsonan egiten zaio. Hegoaldean bakarrik erabili da, Azkuek dioenez: “Este pronombre respetuoso no está en uso allende el Bidasoa” (Azkue 1923-1925, II: 640, 432). Esan bezala, Lizarragak hori erabiltzen du berori-ren ordez. Hona hemen beste adibide bat: Ene Jesus ona, nik mundua despeditzen dut: ez dut nahi hori baizik, hori soilik aski dut. Horren esanahia hau da: ‘Ez dut nahi zu baizik, zu soilik aski zaitut’. Nafarroako zenbait tokitan (Aezkoa, Zaraitzu, Erronkari…) erabili izan da, nahiz Alberdik dioenez datuak ez datozen bat. Baina, zahar-zaharrak kendurik, badirudi erabat galdua dela bai Nafarroan eta bai beste eskualdeetan ere.