Euskararen Gramatika

26.3.2. Adizki nagusiak

26.3.2.1. Partizipio burutua

26.3.2.1a Adizki jokatugabeak aztertzean ikusi dugun bezala (§ 25.2.1a), partizipioa aditzoinetik eratorria da eta hiru partizipio mota bereiz daitezke: (i) aditzoinari -i gehituz osatzen direnak: etorri, ekarri, hasi; (ii) aditzoinari -tu gehituz osatuak: lotu, makurtu, sartu (batzuetan -du bihurtua da fonologia aldaketengatik: apaindu, ezkondu…); (iii) batzuek ez dute marka ageririk ([Ø] marka), adibidez, -n-z (jan, edan…), -ki-z (ebaki, jarraiki…) edo bokalez (jaso, igo, bota, jo, laga…) amaitzen diren aditzak.

26.3.2.1b Egitura analitikoen gramatikalizazioari buruz egin diren lanek erakutsi dute partizipioa oinarri duten adizki analitikoek aspektu burutua ekarri ohi dutela. Euskaraz ere, aspektu burutua adierazteko, partizipioa oinarri duten adizki analitikoak erabiltzen dira. Hori hala izanik, euskal gramatika gehienek partizipioa aspektu burutuaren ekarletzat daukate, eta partizipio-atzizkiak aspektu burutuaren markatzat. Hortik, adizki analitikoetan erabiltzen den partizipioari ‘partizipio burutu’ erraten zaio. Gramatika honetan, -i, -tu edo -Ø marka izan, partizipio guztiak marka berarekin izendatuko ditugu: [-tu]. Horrela, marka horren azpian bilduko dira aldaki hauek guztiak: eman, sartu, saldu, ekarri, bota, jarraiki…

26.3.2.2. Partizipio burutugabea

26.3.2.2a Partizipio burutugabea inesibozko postposizioa duen aditz izena da: ekartze-n, egite-n, esate-n… Gorago ikusi dugun bezala (§ 25.3.1a), euskara batuan -te eta -tze atzizkiak dira aditzoinetik aditz izena eratortzeko erabiltzen diren atzizkiak: (i) aditzoina -n kontsonantez eta txistukariz bukatua duten aditzek -te atzizkia hartzen dute: egon → egote, iraun → iraute, eman → emate, izan → izate; hazi → hazte, ikasi → ikaste, hautsi → hauste, eutsi → euste, hobetsi → hobeste; (ii) gainerakoek -tze atzizkiaren bitartez osatzen dute aditz izena: etorri → etortze, hartu→ hartze, jo → jotze, eduki → edukitze.

26.3.2.2b Hizkuntza askok aditz izena eta osagai lokatibo bat (preposizio bat edo postposizio bat) oinarri dituzten egitura analitikoak erabiltzen dituzte aspektu burutugabearen adierazteko. Euskaraz ere aspektu burutugabea adierazten duten adizki analitikoetan inesibozko postposizioa daraman aditz izena erabiltzen da. Hortik, aspektu burutugabearen ekarletzat daukate euskalari askok, eta -ten edo -tzen atzizkiak aspektu burutugabearen markatzat. Hemen, delako aditz izena ‘partizipio burutugabe’ gisa izendatuko dugu eta haren atzizki posibleak marka berarekin aipatuko: [-t(z)en].

26.3.2.2c Halere, partizipio burutugabea ez da aspektu burutugabea adierazteko erabil daitekeen adizki jokatugabe bakarra. Hizkera batzuetan, aditzoinari -ki atzizkia gehituz adierazten da puntukaritasuna: joaki da ‘doa’, ibilki da ‘dabil’… Halako erabilerak kapitulu honen azken atalean berriz aipatuko ditugu (§ 26.6.1.1.1a). Bestalde, Ipar Euskal Herrian eta Nafarroa Garaian, formaz partizipio burutua izanagatik ere, heldu puntukaria da: heldu da ‘badator’. Aditz horri balio burutua eman nahi izanez gero, -a(k) gehitu behar zaio partizipioari: heldua da ‘iritsi da’.

26.3.2.3. Partizipio prospektiboa

26.3.2.3a Partizipio prospektiboa partizipiotik eratortzen da, hari -ko edo -en atzizkiak gehituz (§ 25.4). Bi hauetarik, -ko marka da maizenik agertzen dena (sartuko, helduko); partizipioa n-z bukatzen denean, -go ahoskatzen da (jango, emango). Partizipio markarik ez duten bota, bete, kosta bezalako partizipioei ere -ko zuzenean eransten zaie: botako, beteko, kostako. Ekialdean, atzizki hori bokalez bukatu partizipioei ezartzen zaie, eta -en marka hartzen dute kontsonantez bukatzen direnek: joanen, janen. Hortaz, euskalkien arabera ondoko txandaketak ditugu: joango/joanen, jango/janen, eramango/eramanen, hilko/hilen…

26.3.2.3b Geroaldia adierazteko modurik arruntena —nahiz eta ez den bakarra— partizipio prospektiboa oinarri duen adizki analitikoa erabiltzea da. Hemen, -ko eta -en atzizkiak dituzten partizipio prospektiboak identifikaturik, [-tuko] gisa aipatuko ditugu mota horretako partizipioak.

26.3.2.4. Aditzoina

Aditzoina adizki jokatugabeetarik oinarrizkoena da; areago, adizki jokatugabe guztiak hartarik eratorriak dira. Preseski, eratorpen atzizkirik ez baitu, aspektualki markatugabetzat daukate euskalari anitzek. Hemen ‘aditzoin’ gisa izendatuko dugu. Beherago ikusiko dugun bezala, aditzoina oinarri duten adizki analitikoak moduaren adierazpide nagusiak dira.