Euskararen Gramatika

26.1.6. Pertsona

26.1.6a Hizkuntza askotan, adizki jokatuak aldi, aspektu eta modu markez gain pertsona markak ere har ditzake. Zehatzago, predikatuaren argumentuak (subjektua, objektua eta zeharkako objektua), perpausean izen sintagmetan gauzatzen direnak, adizki jokatuan isla daitezke pertsona-marken bitartez. Adibidez, auzo-erdarek predikatuaren subjektua adizki jokatuan islatzen dute hari pertsona-atzizkiak erantsiz: canto, cantas, canta, cantamos, cantáis, cantan; je chante, tu chantes, il chante, nous chantons, vous chantez, ils chantent. Euskarak, aldiz, predikatuak izan ditzakeen hiru argumentuekin du komunztadura, hau da, perpausean ager daitezkeen NOR, NORI eta NORK izen sintagmekin —sintagma hauek agerian izan ala isilduak—.

1) N-ator adizkian, n- aurrizkia perpauseko ni ISaren erreferentziakidea da, esaten digu NOR den datorrena.

2) N-ator-ki-zu adizkian, n- aurrizkia perpauseko ni ISaren erreferentziakidea da, eta -zu atzizkia perpauseko zu ISarena; hau da, esaten digu NOR den datorrena eta NORI datorkion, edo norengana datorren.

3) N-arama-ZU adizkian, -zu atzizkia NORK sintagmari dagokio eta eramailea nor den esaten du; n- aurrizkia perpauseko ni ISaren erreferentziakidea da, hau da, eramana dena.

4) D-akar-ki-GU-ZU adizkian, -zu atzizkia NORK sintagmari dagokio eta ekarlea nor den esaten du; -gu atzizkia perpauseko gu ISaren erreferentziakidea da, hau da, ekartze horren onuraduna; objektua, hots, ekarria dena, morfologikoki ez da markatua.

Adibide hauek erakusten duten bezala, pertsona komunztadura aurrizkien edo atzizkien bidez gauzatzen da adizkian. Ondoko taulan, pertsona bakoitzaren markak zein diren zehazten dugu.

26.1.6b Aldi eta modu gehienetan, absolutibozko komunztadura ezkerreko zutabean agertzen diren aurrizkien bidez egiten da; ergatibozko eta datibozko komunztaduraren islatzea, berriz, eskuineko zutabeko atzizkien bidez. Bizkitartean, ondoko hiru baldintzak betetzen direlarik, subjektu ergatiboarekiko komunztadura aurrizkien bidez egiten da: (i) aditza iraganekoa edo baldintza irrealekoa bada; (ii) subjektu ergatiboa 1. edo 2. pertsonakoa bada; (iii) objektua 3. pertsonakoa bada. Ergatiboaren lekualdatze horren ondorioz txandaketa ugari dugu paradigmetan. Hona adibide batzuk: dut vs nuen, banu, nuke; duzu vs zenuen, bazenu, zenuke…

26.1.6c Eskuineko zutabean agertzen diren atzizkiak salbuespenik gabe datibozko eta ergatibozko komunztadura-atzizkiak dira. Bietan, singularreko lehen eta bigarren pertsonetako atzizkiek bi forma desberdin dituzte adizkian duten kokapenaren arabera. Adizkiaren bukaera absolutuan kokatuak direlarik, lehen pertsonak -t atzizkia du eta bigarrenak -k (maskulinoa) edo -n (femeninoa). Haatik, adizkiaren barnean kokatuak direlarik, hau da, ondotik beste atzizki bat gehitzen zaielarik (-n, -la menderagailuak, -n iraganaren marka, edo beste komunztadura atzizki bat), lehen pertsonako marka -da atzizkia da eta bigarren pertsonakoa -a (maskulinoa) edo -na (femeninoa): dut vs dudan, zait vs zitzaidan, duk vs zuan, dun vs dinan. Datibozko eta ergatibozko atzizkien arteko homonimotasunak ez du, normalean, anbiguotasunik sortzen. Preseski, euskarak bien arteko bereizketa egiteko molde bat garatua du: komunztadura atzizkiak datibozko komunztadura adierazten duenean, oso ohikoa da haren aitzinttoan -ki morfema kokatzea: datorkit, daramazkio, dagokio… Atzizki horren funtzioa ondotik datibozko komunztadura-atzizkia datorrela erakustea da. Horregatik, datibo-markatzaile deitu ohi zaio (ingelesez dative flag).

26.1.6d Lehen eta bigarren pertsonak (§ 13.3) solasaldiaren eragileak dira, lehen pertsona hizketan ari baita eta bigarrenari zuzentzen baitzaio. Hirugarrena, aldiz, elkarrizketatik kanpo gelditzen da, ez du solasaldian parte hartzen. Hori hala izanik, hizkuntza askotan 3. pertsona ez da beste pertsonen gisan tratatzen (“ez-pertsona” zela zioen Benvenistek), eta ondorioz, markatugabea da. Euskalaritzak aspalditik erakutsi du adizkietan biltzen diren d-, z-, l- aurrizkiak aldi edo modu markak direla, eta nehondik ere ez pertsona markak (§ 26.1.2d). Hortaz, goiko taulan agertzen den bezala, euskaraz 3. pertsonak ez du absolutibozko eta ergatibozko markarik. Alabaina, datiboan marka berezia du, -o singularrean eta -(t)e pluralean.

26.1.6e Badakigu berez gaurko euskaran zu bigarren pertsona singularreko izenordaina dela. Euskaldun askorentzat bakarra da, gainera; beste askorentzat, berriz, hi parean du. Baina garbi dago aditzaren morfologiaren aldetik, plural gisa lan egiten duela (§ 26.1.7a). Horregatik, hain zuzen, pertsona komunztadura atzizkiei eskaini taulan, pluraleko formen artean sailkatu dugu —eta 2p deitu—.