Euskararen Gramatika

26.1.4. Aspektua

Ikusi dugu adizkiek kontatzen duten gertakaria denboraren ardatzean kokatua dela. Aspektuak, preseski, denbora horren egituraketa zehazten du.

Aspektua lau maila desberdinetan gauzatzen da (Chung & Timberlake 1985): (i) aditzaren beraren izaera lexikalean (aspektu lexikala. Adibidez, erosi); (ii) predikatuaren mailan (aditza eta haren argumentuak. Adibidez, Jonek autoa erosi); (iii) perpausaren mailan (predikatua perpausaren mailan, hots, aditza eta haren argumentuak denboraren ardatzean eta aspektuaren egituran kokaturik: Bezperan Jonek autoa erosi zuen); (iv) testu-mailan (perpausa, harekin lotuak diren hainbat perpausen testuinguruan): Nahiz eta ez zion inori esan, bezperan Jonek autoa erosi zuen eta bere garajean ezkutatu. Maila bakoitzak bere garrantzia izanik ere, praktikan, bereizketa garrantzitsuena aipatu lehen hiruren artekoa da. Ondoko ataletan, lehenik aspektu lexikala eta predikatu-mailakoa aztertuko ditugu, eta ondotik, perpausaren mailakoa.

26.1.4.1. Aspektu lexikala eta predikatuaren mailakoa

26.1.4.1a Erran bezala, aspektu lexikala (edo aktionsart) aditzak bere baitarik dakarren aspektuari dagokio. Hauek dira aditzetan aurkitzen diren aspektu-oposizio nagusiak²²⁴: estatibo/dinamiko, teliko/ateliko, puntual/iraunkor (Comrie 1976).

Aditz estatiboek deskribatzen duten egoeraren fase guztiak berdinak dira; ez da aldaketarik, ez mugimendurik, eta egoera horrek berenaz jarraitzen du horretarako indar berezirik egin gabe. Halakoak dira, besteak beste, jakin, ulertu, ikusi, entzun, maitatu, ukan aditzak. Aditz dinamikoei dagokienez, aldaketak eta fase desberdinak daude; ez du berenaz jarraitzen, hau da, jarraitu ahal izateko indar berezi bat egin behar da. Mota horretakoak dira, adibidez, laster egin, igeri egin, irakurri, jan, erre, borrokatu aditzak.

Aditz telikoek badute hastapen bat eta bukaera bat (gehi, normalki, egoera aldaketa bat); atelikoek, berriz, ez dute bukaerarik. Aditz estatiboak atelikoak dira; baina dinamikoen artean telikoak (egin, etorri, kendu, ito) edo atelikoak (ibili, jostatu) izan daitezke.

Aditz puntualek denboran irauten ez duen gertakari bat deskribatzen dute; hau da, barne egiturarik ez duen gertakari bat, momentukoa dena. Mota horretakoa da iritsi aditza; Mendi puntara iritsi da erraten dugunean, heldu baino lehenagoko egoera ez da iristen ari. Lehenago igo edo ibili prozesuak ditugu, eta momentu batean iritsi. Haatik, aditz iraunkorrek denbora-tarte bat irauten duen gertakari bat deskribatzen dute, adibidez, ibili edo igo aditzak.

26.1.4.1b Agerian eman berri ditugun oposizioak gurutza daitezke: oro har, aditz estatiboak eta dinamikoak atelikoak diren neurrian, iraunkorrak dira (egon, izan, ezagutu; ibili, igeri egin, irakurri). Gisa berean, aditz telikoak puntualak (iraupenik ez, zapartatu, agertu, iritsi) edo iraunkorrak (iraupentxo bat bederen, adibidez urtu, idortu, sendatu, ikasi) izan daitezke.

26.1.4.1c Gorago erran dugu aspektuaz ari garenean aditzaren lexikoaren mailako aspektua eta predikatuaren mailakoa bereizi behar direla. Izan ere, aditzak bere argumentuekin duen harremanak gertakariaren aspektua ezartzen du. Hopper & Thompsonek (1980) erakutsi dute trantsitibotasunak, hau da, aditzak objektu bat izateak, eta definitutasunak, zehazkiago, aditzaren objektua definitua izateak, telikotasuna ekartzen dutela. Ororen buru, aditz asko atelikoak dira intrantsitibo direnean, eta telikoak trantsitibo direnean. Adibidez, kantatu aditza atelikoa da objekturik gabe edo objektu indefinitu batekin erabilia delarik: Jon abesten ari da; Jon kantuak abesten ari da. Objektu definitu batekin, berriz, prozesu telikoa adierazten du: Jon kantu bat abesten ari da; Jon bi kantu abesten ari da. Gisa berean, Jonek idatzi du atelikoa da (ez dakigu idazketa-lana bukatu duen), baina Jonek gutuna idatzi du telikoa (gutunaren idazketa bukatu du) (Chung & Timberlake 1985).

26.1.4.2. Aspektu gramatikala

26.1.4.2a Perpausaren mailako aspektua gramatika-kategoria bat da, eta, edozein gramatika-kategoria bezala, hizkuntzaren flexio-morfologiaren bitartez adieraz daiteke.

Aspektu oposizio nagusia, burutu vs burutugabe oposizioa da. Aspektu burutuak, egoera gauzatua, burutua adierazten du (hots, hastapena, garapena eta bukaera duena —hau da, ez soilik bukatutasuna—). Ez die baitezpada denbora- tarte labur bati edo gertakari puntual bati erreferentzia egiten. Adibidez, Proiektu hori 30 urtez landu zuen esaldian, ikusten dugu denbora-tarte luzea behar izan duen prozesua dugula, eta ez dela puntuala izan. Hortaz, zuzenago dateke erratea aspektu burutuak gertakari baten berri ematen duela haren barne garapenari buruzko xehetasunik eman gabe (Comrie 1976).

26.1.4.2b Aspektu burutugabeak, berriz, gertakari baten barne garapena zehazten du, nolabait egoera barnetik ikusita. Burutugabetasunaren barnean, ohitura (denbora-tarte zabal baten ezaugarri dena) eta aspektu jarraikorra (continuous, erreferentzia-puntuan bidean dena) bereizten ditu Comriek (1976), eta azken horren barnean, progresiboa (erreferentzia-puntuan garatzen ari dena, hots, iraute bat duena) eta ez-progresiboa, hau da, puntukaria. Oro har erran daiteke hizkuntza guztiek badauzkatela oposizio semantiko horiek, baina ez direla denetan morfologikoki markatuak. Hizkuntza batzuetan, aspektu progresiboaren eta puntukariaren arteko bereizketa nahitaez markatu behar da, bakoitzari dagokion forma erabiliz. Beste batzuetan, berriz, progresiboaren forma bereizgarrien erabilera aukerakoa da. Bigarren multzo horretakoa da euskara, kantatzen du / kantatzen ari da, biak erabil baitaitezke ekintza garatzen ari dela adierazteko. Gisa berean, ohiturazko forma bat izanik ere (Jon etorri ohi da, Jon ibili ohi zen), ez da nahitaezkoa, [-t(z)en + izan/*edun] adizki analitikoak ohituraren irakurketa izan lezakeelako: Jon goizero etortzen da; Jonek txakurra egunero ateratzen zuen.

26.1.4.2c Aditzak bere baitarik dakarren aspektu lexikalak perpausaren mailako aspektua franko mugatzen du. Izan ere, konbinaketa batzuk ezinezkoak dira; adibidez, estatibotasuna eta progresibotasuna ezin daitezke konbina (*izaten ari da, *egoten ari da, *irauten ari naiz, *maitatzen ari naiz…), ezta puntualtasuna eta burutugabetasuna ere: *zapartatzen da, *iristen da, *agertzen da. Gainera, aditz batzuen balioa aldatzen da ezartzen zaien aspektu gramatikalaren arabera. Adibidez, aditz telikoen esanahia izugarri murriztua da burutu/burutugabe oposizioarekin bateratzen delarik: Pellok pastel bat egin zuen edo Pellok pastel bat egin du esaldietan aditzera ematen da prozesua bururaino eraman dela, pastela egina dela; aldiz, aspektu burutugabean ezarriz geroz, prozesu atelikoa dugu: Pellok pastel bat egiten zuen (ez da erraten pastela egin zen ala ez; erraten den bakarra da denboraren kokapen jakin batean Pello horretan ari zela). Gisa berean, berez telikoak diren aditz batzuek interpretazio atelikoa dute denbora jakin batzuetan (orainaldian, lehenaldi burutugabean), eta telikoa besteetan (lehenaldi burutuan eta geroaldian): ingelesa ikasten dut / ingelesa ikasten nuen vs ingelesa ikasi dut, ingelesa ikasi nuen, ingelesa ikasiko dut.

26.1.4.2d Osagai adberbialek ere perpausaren aspektu-irakurketa alda dezakete: Jonek etxea bi egunez tindatu du erraten dugularik, aditzera ematen da prozesua ez dela bururaino eraman, hots, nahiz eta Jonek bi egunez lan egin duen, etxearen tindaketa ez dela bukatua; aldiz, Jonek etxea bi egunetan tindatu du esaldian, etxearen tindaketa bukatua dela erraten zaigu. Gisa berean, mugimendu aditzak berez atelikoak dira, baina leku-mugak zehaztuak direlarik, telikoak: Jon ibili da atelikoa vs Jon elizatik plazara ibili da telikoa.

26.1.4.2e Adizki jokatua sintetikoa ala analitikoa izan, aspektu gramatikala ez da gisa berean ezartzen. Adizki sintetikoetan, hizkuntza batzuek aspektu marka argia, errazki identifikagarria dute; beste batzuek, berriz, adizki markatugabea dute aspektuari dagokionez. Adibidez, euskaraz adizki sintetikoek balio burutugabea dute orainean eta iraganean, burutugabetasunaren marka litzatekeen morfemarik ez izanagatik: nator, dakar, zetorren, nengoen… Adizki analitikoetan, egitura osoak dakar aspektua nahiz eta deskribapen askotan adizki nagusiaren forma aspektualki markatutzat hartzen den. Adibidez, euskaraz partizipio burutua oinarri duten adizki analitikoek aspektu burutua ekartzen baitute (etorri naiz, hartu nuen), [-tu] partizipio atzizkia aspektu burutuaren markatzat hartu ohi da. Halaber, partizipio burutugabea (hau da, aditz izena lokatiboan) oinarri duten egitura analitikoek adizki burutugabeak osatu ohi baitituzte, euskalariek [-t(z)en] atzizkia aspektu burutugabearen markatzat daukate. Hortik, aditzoina ‘biluzia’ den ber, aspektualki ez-markatutzat jotzen da euskal gramatika askotan (ikus § 26.3.2).

²²⁴ Sailkapen honek Vendler-ek (1967) proposatu zuenarekin bat egiten du; hark lau sail nagusitan banatu zituen aditzak: egoerak, jarduerak, burutzapenak eta erdiespenak.