Euskararen Gramatika

26.1.2. Denbora eta aldia

26.1.2a Adizki sintetikoek eta analitikoek gertakari bat deskribatzearekin batean, denboraren ardatzean kokatzen dute.

Denbora marra horizontal batez irudika daiteke; erdian oraina kokatuko genuke, haren ezkerrean iragana eta haren eskuinean geroa.

26.1.2b Hizkuntzek gertakariak denboran kokatzeko garatu dituzten adierazpideak ez datoz beti bat denboraz dugun irudi zurrun horrekin. Adibidez, hizkuntza askok ez dute bereizketa morfologikorik orainaldiaren eta geroaldiaren artean; gure inguruko hizkuntzetan ere delako bereizketa ez da beti egiten: gazt. voy a casa/mañana voy al cine; fr. je vais chez moi/demain je vais au ciné; etxera noa/bihar zinera noa. Adibide hauetan, adizki berak erabiltzen dira orainaldian eta geroaldian kokatu gertakari bati erreferentzia egiteko; bi enuntziatuak bereizten dituena adberbioa da, hark kokatzen baititu denboraren ardatzean.

Halaber, kontakizunari bizitasuna emateko hizkuntza askok oraineko formak erabil ditzakete lehenaldian kokatu gertakari baten berri emateko: Izpura eta Arradoiko alderdira eskuin behaturik, ezker gero Uharte eta Izpegiko lephoari, abiatu zen pipa bat erre behar zuela hantxet, goxo-goxoan. Eskua sakelarat emaitearekin beraz, ohartzen da gauazko uriak bideak zikindurik, bere galtza ederrak dena ixti eta lohi dituela… Berroia! Halako gauza pollitak! Eta ezteietara doalarik! (Barbier). Ezaguna da, bestalde, ekialdeko hizkeretan atzo ikusi dut erraten dela, hau da, oraineko adizkia erabiltzen dela iraganaldiko gertakariei erreferentzia egiteko. Oraineko adizkiak denboraz kanpoko gertakariak eta egia orokorrak ekartzeko ere erabil daitezke: Behiek belarra jaten dute; Hartzek negu osoan lo egiten dute; Gizakiak tximinoetatik datoz; Denborarekin min guziak doaz.

Hori hala izanik, hizkuntzalaritzak denbora eta aldia (edo tempusa) bereizten ditu. Denbora kanpoko munduari dagokio eta balio nozionala du. Aldia, berriz, gramatikari dagokio: gertakari bat denboran kokatzeko aditzean erabiltzen den flexio-marka da. Gramatika honetan, honako bereizketa terminologikoa eginen dugu: oraina, iragana eta geroa kontzeptu gramatikalak eta formalak dira, orainaldia, iraganaldia eta geroaldia, berriz, kontzeptu nozionalak, esanahiari loturik daudenak.

26.1.2c Guti dira hiru denbora-mugekin bat eginez hiru aldiko sistema duten hizkuntzak. Hizkuntza gehienek banaketa bitarra dute beren aldian eta, beraz, beren adizkietan: (i) batzuek iragana vs ez-iragana (orainaldia, geroaldia) banaketa morfologikoa dute, erran nahi baita forma bat dutela iraganaldia adierazteko, eta beste bat eta bera orainaldiari eta geroaldiari erreferentzia egiteko; (ii) beste hizkuntza zenbaitek geroa vs ez-geroa (orainaldia, iraganaldia) banaketa dute, hau da, geroaldia adierazteko forma berezi bat dute eta beste bat eta bakarra orainaldia eta iraganaldia adierazteko.

26.1.2d Europako hizkuntza askok, euskarak barne, iragana vs ez-iragana banaketa dute. Euskaraz aldi oposizio hau a/e(n) morfemen arteko oposizioaren bitartez gauzatua da adizki jokatuetan. Morfema hauek aditz erroaren aitzinttoan kokatzen dira, eta adizkiak bi multzo nagusitan banatzen dituzte. Lehenik, a- morfema dutenek orainaldiko eta geroaldiko formak eratzen dituzte (dakar; etortzen zara; etorriko zara —orainaldiko laguntzailea izanagatik ere, egiturak geroaldia adierazten du—). Bistan dena, denboraren poderioz adizkiak opako bihurtzen baitira, adizki batzuetan a- aurrizkia ez da gehiago agerian, adibidez, dut, diot, dezaket adizkietan. Gero, e(n)- morfemak iraganeko eta alegiazko adizkiak sortzen ditu (zekarren, egin zenuen; nengoke, baledi…). Alabaina, aurrizki hauek ez dira aldi-oposizioa dakarten morfema bakarrak. Izan ere, NOR argumentua hirugarren pertsonakoa delarik (subjektua egitura intrantsitiboetan; objektua trantsitiboetan), adizkiak d- aurrizkia du paradigma ez-iraganean, hau da, orainaldiko eta geroaldiko adizkietan: dakar; etorriko da; egin du. Halaber, paradigma iraganean, 3. pertsonako subjektua duten iraganeko eta alegiazko adizkiak ez dira arras homonimoak: iraganekoek z- aurrizkia dute euskalki gehienetan eta euskara batuan (zuen, zekien), eta Ø- (hau da, aurrizkirik ez) mendebaldeko euskaran (eban, ekian); alegiazkoek, berriz, l- aurrizkia dute: zekarren vs lekarke, balekar; zetorren vs letorke, baletor. Gainera, iraganeko adizkiek -n atzizkia beretzen dute: zetorren, zekarren…

Euskararen adizki jokatuen oinarrian dagoen oposizio morfologiko hirutarra hobeki identifikatze aldera, iragana-ez-iragana oposizioaz baino, oraina-iragana-alegia oposizioaz mintzatuko gara gramatika honetan. Oraina multzoko adizkiek a- morfema daramate erroaren aitzinean eta d- aurrizkia adizkiaren hasieran NOR hirugarren pertsonakoa delarik (subjektua zein objektua izan); orainaldiko eta geroaldiko adizkien osatzeko erabiltzen dira nagusiki. Iragana multzoko adizkiek, berriz, e(n)- aurrizkiaz gain iraganaren bi marka dauzkate: -n atzizkia eta z- aurrizkia subjektua hirugarren pertsonakoa delarik. Adizki hauek iraganaldiko adizkien oinarrian daude. Azkenik, alegia multzoko adizkiek l- aurrizkiaz gain beherago deskribatuko diren hainbat berezitasun morfologiko dauzkate (§ 26.1.5.2), iragana multzotik bereizteko arrazoi sendoak ematen dituztenak.