Euskararen Gramatika

25.2.4. Partizipioa mendeko perpausetan

Partizipioa mendeko perpaus jokatugabe zenbaiten aditza da batzuetan. Hori gertatzen da, hain zuzen ere, gorago aipatu diren kasuez bestalde (§ 25.2.2b), erlatibo laburtuetan eta perpaus osagarri eta adjuntu zenbaitetan. Hemen hiru testuinguru hauen deskribapen labur-laburra eginen dugu, perpaus mota bakoitzari dagokion atalean sakonkiago azalduko baitira.

25.2.4a Perpaus erlatiboak labur daitezke adizki jokatua kenduz eta soil-soilik partizipioa utziz (ikus “Perpaus erlatibo jokatugabeak” § 31.5): goizean etorri den gizona → goizean etorri gizona. Mendebaldean eta erdialdean, erresultatiboaren marka (-(r)ik edo -ta) lotzen zaio, eta -ko atzizkia eransten: goizean etorritako gizona; goizean etorririk(a)ko gizona. Zenbait hizkeratan nahikoa izaten da -ko zuzenean eranstea partizipioari, besterik gabe: goizean etorriko gizona; goizean entzuneko gezurra; Pellok aipatuko gizona. Perpaus erlatibo laburtuak modifikatzen duen izen ardatza ezaba daiteke, eta ondorioz, partizipioari zuzenean lotzen zaio mugatzailea: etxean ikusia; umeak ikasia… Halakoetan, duda izan genezake partizipioa arras izen itxuran dagoen ala erlatibo laburtu bat den. Gehienetan molde horretako partizipioen adiztasuna ongi ageri da, partizipioaren ondoan osagarri gramatikalak nahiz -ko gabeko adizlagunak ager baitaitezke: Zuk esana ez da egia; Alkoolari emanek ez dute ardorik edan behar; Atzo Parisen gertatuek harriturik utzi naute. Erlatibatzearen ondorio ez diren partizipioen kasuan, berriz, ez da hautematen ardatzik isildu denik, eta arras izen bihurtuak dira. Adibidez, Badira gauzak gure giza kondizioan saihestu ezin ditugunak, hala nola janean eta edanean hartzen dugun atsegina, gosea edo egarria daukagunean (J. M. Lekuona) perpausean, jan eta edan izen gisa erabiliak dira, baina nekez kontsidera genezake perpaus erlatibo laburtu baten aditzak ditugula. Hau da, ez dugu uste janean eta edanean sintagmetan ardatza isilean dagoenik edo jan eta edan partizipioen nor sintagmari dagokionik. Izatekotan ere, jan-ek eta edan-ek hemen aditz izenaren balioa dutelakoan gaude, hala nola gertatzen baita honako bi adibideotako partizipioekin: Geure ele gaisoa ostikopean darabillen ele arro maminbakoa olan ostikatuta ikusiak neure barru guztia berez gozatu eustan (Kirikiño); Anhiz iana, eta anhiz edana da hontara nakarrana (Oihenart). Azken adibide horretan, Oihenartek ematen duen frantsesezko itzulpenak ez digu zalantzarik uzten partizipioaren izaeraz: “Le manger beaucoup et le beaucoup boire m’a réduit à ceci”. Beste kasu batzuetan, dudazkoa da nola sortu den partizipioaren izen erabilera; izan aditzarekin, esate baterako. Zenbaitetan erlatibatzeari dagokiola iduri luke, baina besteetan, ordea, ez: Ez izana ez da baitezpada ezin izana (Hiriart-Urruti gaztea); Honek dute alegrantziaren izena eta izana, eta gaiztoek izena eta ez izana (Axular). Lehenbiziko adibidean, izana aditza dela pentsa daiteke, horren ordez, Ez gertatua ez da baitezpada ezin gertatua esan baikenezake. Bigarren adibidean, berriz, izana aditz izenari dagokiola ematen du, izate edo izaera-ren balioa baitu. Soziatiboaren marka lotzen zaiolarik, partizipioak maiz hartzen du balio hau: Harrituarekin geldi-geldia zauden (Lafitte).

Zenbaitetan, partizipioa oinarri duten erlatibo laburtuak aposizioen eraikitzeko erabiltzen ditugu: Atso bi, jeiniñoz erre-erreak, alkarregaz asarratu dira (Kirikiño); Sinaico mendian eman zien legea, letraz ezarria, eta deitzen zaio Moisesen legea (Agirre Asteasukoa). Hauetan partitiboa ere lotzen ahal zaio partizipioari: Edan niro basoa beterik (kantua: Nik badakit…). Batzuetan, aposizioan diren perpaus jokatugabe horiek beren autonomia hartzen dute, eta bakarrik agertzen dira, maiz halako balio adberbiala hartzen baitute (maizenean kausazkoa edo kontzesiboa): Aita-amek hain artoski altxatua, ez diotet ahalgerik eman nahi (Lafitte); Arras gosetua (goseturik), ostatu batean sartu nintzen.

Partizipioa erlatibo libro laburtu batean ere ager daiteke egin aditzarekin, norbaiten alegiazko jarrera adierazteko: Ez ikusiarena egin zuen. Hor, ikusi ez duenaren itxura edo gisa horretako erlatibo baten aditza da ikusi.

25.2.4b Partizipioa perpaus osagarri zenbaitetan ere kausitzen da. Modalitate predikatu batzuek (behar, nahi, gogo…) partizipioa buru duen perpaus jokatugabea hartzen dute osagarri gisa: etorri behar duzu; joan nahi dut; ikusi gura duzue; mintzatu gogo dugu; etorri gogo zuen. Ekialdeko euskalkietan uste-rekin ere agertzen ahal dira horrelako perpausak: Saindu batek bezala hil uste duenak… (Axular). Halaber, predikatu psikologiko zenbaitek (barkatu, oroit, urriki ukan…) partizipiozko perpausa dute osagarri; kasu horretan, partizipioa partitiboarekin edo artikulu singularrarekin agertzen da: Barkatu berant jinik (= berandu etorria); Oroit naiz han ikusirik; Kontent naiz zure ezagutza eginik; Pozten naiz zu ikusia; Nik zer kulpa daukat zuk seme asko hazia? Halakoetan, egoera burutu bat adierazten du partizipioak, egoera burutugabe bati erreferentzia egiteko beste adizki jokatugabe bat erabiltzen baita, aditz izena instrumentalean, hain zuzen: Kontent naiz zu(re) ikusteaz (agurtzean) vs Kontent naiz zu ikusirik (despeditzean). Preseski, balio burutu horren indartzeko, euskalki zenbaitek izana gehitzen dute partizipioaren ondotik: Kontent naiz zu ikusi izana; Damu dut egia esan izana; Dolu dut azartu izana. Aholku baten emateko, hobe izan lokuzioak ere partizipioa har dezake osagarri gisa, absolutiboan edo partitiboan: Hobe duzu han berean egon/egonik; Ixil hobe huke atxiki mihia (Goihetxe). Kasu horretan, partizipioak ez du balio aspektual berezirik ekartzen eta aditz izenaren baliokidea da: Hobe duzu han berean egotea. Eskerrak emateko, ekialdeko euskalkiek partizipioa buru duen osagarria erabiltzen dute, partizipioak partitiboa duela: Milesker zure sustengua emanik; Milesker honaino jinik.

25.2.4c Perpaus adjuntu zenbaitek ere partizipioa dute (azterketa sakonago baterako, ikus § 23.3.1h). Zehatzago, partizipioa postposizio batekin ager dakiguke: ikusi arte (artio, artino); zuk egin artean (bitartean); aita etorri ondoan (ondoren, ostean); bazkaldu eta; bazkaldu aitzin(ean) (aurretik); ama heldu ordu(ko); hau egin lekuan (beharbidean, ordez); ikasi faltan; haurrak sartu arau (ahala); lan eginarren; lan eginagatik. Sail berean sar genitzake denborazko edo moduzko erkaketak: lokartu bezain laster (sarri, fite…); hautsi baino lehen; etorri bezala joan zen. Gauza bera suertatzen da partizipioa gabe-rekin erabiltzen denean: Ni ondoan esertzen nintzaion, ohe ertzean, kontu handiz zangoak azpian hartu gabe (Saizarbitoria); Gezurra esango nuke dardara egin barik ikusi nituela esango banu (Jimenez). Ekialdean denborazko balioa ere izan dezake zenbait aldiz itzuli honek: Bero bat izigarria baitzen, etxerat heldu gabe, bere burra guzia urtua zuen (Barbier) (= heldu aitzin). Partizipioa forma hutsean agertzen da nahiz eta erabiliz moldatzen diren kontzesibo jokatugabeetan ere: Nahiz eta handia izan, ez zen apalera heltzen.

Kasu horietaz aparte, partizipioa perpaus adjuntuetan aurkitzen delarik, partitiboarekin, edo postposizio batekin agertzen da. Preseski, maiztasun handiarekin agertzen zaigu partitiboaz markaturik aurrekotasuna eta modua edo bidea adierazteko: Ele horiek entzunik, etxera itzuli nintzen; Sardea tripan sarturik hil zuen (Lafitte). Baina ere partikula darraionean, kontzesiboa markatzen du: Hortakotz ere Gilenen gaixtakeriek hanbat min eginik ere, ixilik egon behar (E. Etxamendi); Nornahik esanik ere, ez nezake sinets. Jakina, partitiboaren lekuan -ta ere erabil daiteke, hau da, mendebaldeko eta erdialdeko bigarren erresultatibo marka: Aurretik doa bera, eta ni eskutik helduta narama (Aristi); Alde eginda ere, beti aurkitzen gaituztela, beti itzultzen garela autora (Atxaga). Instrumentala partizipioari erantsiz, modua edo bidea adierazten duten perpausak molda ditzakegu, honako adibideotan ikusten den legez: Lan eginez ikasi egiten da; Zurekin mintzatuz anitz ikasi dut; Bertze bat, piltzarrez lepo beharriak kukutuak ipar haizeak azpitik goiti daldaratuz, ukurturik badoana (J. Etxepare). Halakoetan instrumental mugatua lot dakioke partizipioari: Zurekin hitz eginaz asko ikasi dut; Bihamon goizean deitu eban, “hemen nago holantxe eta holantxe” esanaz (X. Amuriza). Instrumentalaren ondoan bat(era) agertzen bada, perpausak denborazko balioa hartzen du: Irakaslea sartuaz batera, ikasleak isildu egin ziren; Hitzak esanaz batera, leihorantz jiratu zuen burua (Gorrotxategi). Haatik, partizipioa instrumentalean gero((z)tik) postposizioarekin batean agertzen bada, perpausak kausazko edo denborazko balioa izan dezake: Aitak erranez geroz, sinetsazu (Lafitte); Lagunak joanez gero bakarrik egon naiz; Algar ikusiz geroz, urte bat igaran da (Casenave-Harigile).