Euskararen Gramatika

25.2.3. Partizipioa eta izena

25.2.3a Euskaraz, beste hizkuntza askotan bezala, partizipioa izenaren ereduan ere ager daiteke. Halakoetan, partizipioari dagozkion osagarriak izenak berarekin eramaten dituenak dira, ez aditzarenak, hala nola izenlaguna: Zure esanak ez ditut sinesten; Aitamen erranetarik barna ibili bagina (kantua: Nevadara joan nintzen…); Ororen jakinean; Oiloen jana prestatzen ari da; Zein izan da zure lanaren ekarria?; Begiratu bat emaiozu honi. Delako erabilera ez da, haatik, partizipio guztiena; alderantziz, guti dira izen gisa har eta erabil daitezkeenak, eta dirudienez, ondare zaharreko aditzak dira gehienak: esan, izan, ekarri, jan, edan, itzuli, estali, jauzi, hazi, jauntzi, ebaki, isuri —ukitu eta begiratu dirateke berri bakarrak—. Bestela erranik, partizipio mailegatuek ez dute izen erabilerarik (*barkatua, *dantzatua), non ez zuten jadanik erabilera hori hizkuntza emailean, adibidez, merkatu. Partizipioetatik sortu ziren izen zenbait lexikalizaturik geratu dira hizkuntzan (esan zaharrak, hilak, irabaziak…), eta beste batzuk partizipio erabilera galdu eta oso-osoan dira izenak (erauntsi, bizi…). Gauza bera esan genezake bi aditz elkarturik moldatzen diren izenez: joan-etorriak, har(tu)-emanak, sal(du)-erosiak…

25.2.3b Partizipioa zenbait esaeratan ere agertzen zaigu izen itxurarekin. Hala, ezin-ekin elkarturik, izen bat edo aditz izen bat osa dezake: Ezin egonak hartua zen gure mutila; Utz ditzagun elkar ezin ikusiak eta gatazkak; Aitari ezin mintzatuak kezkatzen ninduen. Halaber, partizipioa aditz izen bihurrarazten dugu huts adjektiboarekin: Frankfurteko jaunak etorriko ziren eta aita ikara batean zegoen bilera horretako emaitzetan pentsatu hutsarekin (J. Zabaleta); Nik ez nuen bide hartatik jarraitu nahi, ezen, izen hura entzun hutsarekin erraiak sutan jartzen zitzaizkidan (Igerabide); Baina ikusi hutsarekin, ukitu gabe, bereiziko ote lituzke esfera eta kuboa? (Olarra). Halere, aditz izena ohikoagoa da testuinguru horretan: Horren ordez, arrazoimena bera eta bere pentsatze hutsa soilik dira nire autugaia (Uribarri); Ekartze hutsa, mila duro kosta zaio (Perurena); Ikuste hutsak poz ematen dit (Perurena). Partizipioa errepikatzean, edo bortxaz eta ariaz-ekin erabiltzen dugunean ere izen itxura du: esanaren bortxaz; ikusiaren ariaz; ikusiaren ikusiaz; Behatuaren ariaz, ikasia bezala nuen (J. Etxepare). Era berean, zenbait aditz zer galdetzailea erabiltzearen ondorioz, arras izen bihurtu zaizkigu: zeregin, zeresan, zerikusi.