Euskararen Gramatika

25.2.1. Partizipioa: formak eta erabilerak

Euskararen aditz guztiek ez dute beren partizipiozko forma modu berean eratzen. Bi partizipio mota daudela erran daiteke.

25.2.1a Lehenik, aditzoinari -i edo -tu —n, l ondotik -du (heldu, zabaldu, lagundu, laztandu)— atzizkia gehituz eratorririkoak daude: etorr-i, ikus-i, eros-i, has-i; har-tu, sal-du, sar-tu. Aipatu bi atzizkiak ezin daitezke maila berean ezar, lehen testuetatik, -i atzizkiak emankortasun oro galdua baitu, eta -tu hedatuena baita. Preseski, —Oihenarten aberatsi ‘aberastu’ salbuespenaz aparte— -tu beste kategorietatik eratorritako partizipioak eratzeko erabiltzen den atzizki bakarra da: gizondu, loratu, zahartu, azkartu, berandutu, gaizkitu, aitzindu. Halaber, mailegu zahar eta berrietan hura da agertzen: barkatu, despeditu, kantatu, klikatu, flipatu, haluzinatu… (ikus § 6.1). Atzizki horren zabaltzearen ondorioz, antzina -i atzizkia zeramaten partizipio zenbaitek -itu gisako partizipio-atzizki pleonastikoa dute (motzitu, hotzitu, baltzitu; anzitu ‘ahantzi, ahaztu’ Lazarraga; haritu ‘hartu’ Etxepare), eta bestek -i osoki ordezkatua dute (irakurri/irakurtu, ahantzi/ahaztu, iratzarri/iratzartu, sinetsi/sinistu…). Edozein kasutan, partizipio-atzizki bat ala bestea erabili, partizipioak bere forma propioa du, aditzoinetik bereizia.

25.2.1b Partizipio horien ondoan, badira aditzoinetik eratorriak ez direnak eta partizipio-atzizkirik ez dutenak. Bestela erranik, ez dute forma propiorik eta aditzoinaren homonimoak dira. Mota horretako partizipioa duten aditzen artean, -n bukaeradunak ditugu: eman, izan, ukan, joan, esan/erran, iraun… Nahiz eta Traskek (1990) proposatu zuen aditz hauek antzina beren partizipioa aditzoinari -i atzizkia ezarriz eratzen zuketela (*eman-i, *joan-i, *izan-i…), euskara modernoan ez da hala, eta beraz, forma bat eta bera dugu aditzoina eta partizipioa esperoko genituzkeen tokietan. Halaxe dira, baita ere, -o bokalaz (jo, eraso, jaso, ito), eta -ki morfemaz (jaiki, jarraiki, eraiki, atxiki; mendebaldean -gi: ebagi, edegi, jagi) bukaturikoak. Badira, halaber, aditz batetik eratorriak iduri ez dutenak, hala nola adjektibo itxura dutenak (hil, erre, ase, busti, bete) eta izen postposiziodunak (atera, lehorrera, lurrera, itsasora). Germanikoari mailegatutako gorde, bota aditzek ere forma bera dute partizipioaren eta aditzoinaren testuinguru arruntetan. Bigarren multzo horretako partizipioak gutiago eta bakanago izanik, hizkera batzuetan -tu atzizki emankorra haietatik zenbaiten artera hedatu da: izandu/izatu, egondu/egotu, bustitu, ateratu, gordetu, botatu, betatu. Bizkitartean, euskara batuan partizipio-atzizkirik gabeko formak erabiltzea gomendatzen da.

Aurreko atalean ikusi dugun bezala (§ 25.1), euskalki askok aditzoina galdua dute, eta beraz, aditzoina erabil litekeen testuinguruetan partizipioa baliatzen dute. Baina partizipioa ez da erabilera horietara mugatzen; atal honetan, beste zenbait baliabide gehiago ere baduela ikusiko dugu.