Euskararen Gramatika

24.1. Sarrera

24.1a Predikatuaren ardatza aditza izan ohi da. Azpimarratutako elementuak, aditzak, bideratzen du predikazioa ondorengo adibideetan: Mendian elurra ikusi dut gaur; Iaz itsasontzian ibili nintzen; Sarrionandiaren liburu berria irakurri dut; Giltzak autoan ahaztu zitzaizkidan. Ikusi, ibili, irakurri eta ahaztu dira aurrekoetan predikazioaren gune nagusia; aditzaren bidez ematen da aditzera perpaus horietako ekintza edo gertakaria; subjektuari buruz esango denaren muina aditzak ematen du, eta aditz horren inguruan biltzen dira beste elementu batzuk (mendian, gaur, elurra, iaz, itsasontzian eta abar), subjektuari buruzko predikazioa osatuz. Horrela izan ohi da aditz gehienekin.

Beste kasu batzuetan, ordea, aditzek eduki semantiko hutsa edo oso murriztua dute, eta aditza ez den beste elementuren bat izaten da predikazioaren gune nagusia: June zoragarria zen; Zopa beroa zegoen; Eder dira txoriak mendian; Nire arreba triste dabil. Adibide horietan zoragarria, beroa, eder eta triste dira predikatu nagusiak; horien bidez ‘esaten da edo adierazten da’ zerbait subjektuari buruz: [June – zoragarria]; [zopa – beroa]; [txoriak – eder]; [nire arreba – triste]. Horixe da, hain zuzen ere, atribuzio erlazioa: perpauseko izen sintagma bati ezaugarriak egoztea, elementu horretaz propietateak edo egoerak predikatzea. Horrelakoetan izenki predikazioa edo atribuzioa dagoela esan ohi da gramatiketan. Aldiz, aurreko paragrafokoak bezalako adibideetan, adizki predikazioaz hitz egiten da²¹¹.

24.1b Aditzaren bitartez gauzatzen ez den predikazioari dagokionez, bi predikatu mota nagusi berezi ohi dira: lehen mailako predikatuak edo predikatu nagusiak, eta bigarren mailako predikatuak.

24.1c Lehen mailako izenki predikazioaren eredu modura aditz kopulatibodun (izan, egon) perpausak eman ohi dira: Lore hori polita da; Ez naiz musika zalea; Kezkatuta nago; Indabak ederrak zeuden; Kafea beroa dago. Esaldi horietako aditz nagusiak kopulatiboak dira (da, naiz, nago, zeuden, dago), eduki semantiko bat adieraztea baino areago predikatuaren eta subjektuaren arteko lotura bideratzea helburu dutenak. Flexioari dagozkionak adierazten dituzte (modua, denbora, aspektua, pertsona), baina, esan bezala, eduki semantikorik gabeak dira; ez dira subjektuaren predikatu. Predikatu nagusia, hain zuzen ere, azpimarratutako elementuak dira (polita, musika zalea, kezkatuta, ederrak, beroa); era honetako predikatu nagusiei gramatikaren tradizio batzuetan atributu ere deitzen zaie, eta nolakotasuna adierazten dute, modu zabalean, baina ez aditzaren osagarri bezala, subjektu bati dagokion predikatu gisa baizik.

Aditz kopulatiboez gain, badira beste aditz batzuk erabilera ‘arina’ izan dezaketenak, hau da, beren esanahi semantikoa galduta edo ahulduta zeregin kopulatiboa betetzen dutenak (ibili, gelditu, jarri, jarraitu…), eta, hortaz, semikopulatibo deitu daitezkeenak: Burumakur dabil jendea; Triste gelditu zen laguna; Langileek kezkatuta jarraitzen dute. Pentsa daiteke azpimarratutako elementuak esaldiaren predikatua direla eta aditzek subjektuarekiko lotura bideratzen dutela. Kopulatiboen pareko dira neurri batean semikopulatibook, baina, haien aldean, egoeraren aspektu bat iradokitzen dute zenbaitetan. Hala, Langileak kezkatuta daude esaldiaren aldean Langileek kezkatuta jarraitzen dute esaldiak egoera lehendik datorrela eta bere horretan dirauela ematen du aditzera²¹². Aditz hauen berezko esanahiaren eta erabilera semikopulatiboaren arteko aldea, berriz, honako esaldi hauek erakusten dute: Trena gero eta azkarrago dabil eta Jendea gero eta aztoratuagoa dabil; aurrenak aditzaren eduki semantiko betea gordetzen du (‘toki batetik bestera higitu’) eta ibilera fisikoa adierazten du; bigarrenak subjektuaren egoera bat ematen du aditzera. Beraz, hauetan ere predikatu nagusia azpimarratutako elementuak (burumakur, triste, kezkatuta) ematen du, eta atribuzio erlazioa dute dagokien subjektuarekiko.

24.1d Izenkien bidez bigarren mailako predikazioa ere gauzatu daiteke. Atalaren hasieran esan dugun bezala, esanahiaren aldetik aditz ‘osoak’ ditugunean, aditza izaten da predikazioaren gunea: Auto berria erosi dut; Auto berrian abiada bizian ibiltzen da Miren; Hondartzara joan naiz; Porru-patatak egin ditut; Oinetakoak lokatzetan zikindu zaizkit. Horrelakoak izan ohi dira adibide gehienak, eta mota honetako aditzez eta har ditzaketen osagarriez gramatika honetako beste atal batzuetan ematen da informazioa. Hala ere, predikatu nagusia aditza denean, batzuetan bigarren mailako predikazio bat ere azal daiteke: Triste joan naiz hondartzara; Ederrak egin ditut porru-patatak. Lehenengo adibidean predikazio nagusia [ni – joan] da, baina badago bigarren mailako predikazio bat ere [ni – triste]: triste elementua, nolabait esateko, aditzari eta subjektuari dagokie; nola joan den adierazten da, eta bereziki, subjektua zer egoeratan joan den; subjektuaz une horretako egoera predikatzean atribuzio erlaziora gatoz berriro. Berdin bigarren adibidean ere: predikazio nagusia [nik – egin] da, baina hor ere bada bigarren mailako predikazio bat [porru-patatak – ederrak]; porru-pataten amaierako egoera adierazten du ederrak elementuak. Adibide horietako triste eta ederrak elementuei bigarren mailako predikatuak edo osagarri predikatiboak deitzen zaie.

²¹¹ Gramatikaren tradizioan nominal predicate, predicado nominal edo prédicat nominal erabili izan da aditzezkoak ez diren predikatuak izendatzeko, nahiz eta guztiak ohartzen diren multzo horren barnean izaera eta ezaugarri oso desberdineko elementuak bildu ohi direla. Terminologia edo banaketa horrekin (adizki predikazioa eta izenki predikazioa) sortzen diren arazoen bilketa baterako, Zabalaren lana (1993: 138-143) ikus daiteke.

²¹² Iparraldeko erabileran bi adibide hauek adiera bera dute.