Euskararen Gramatika

23.5. Adizki jokatuaren inguruko osagaiak

23.5.1. Bai/ba- eta ez adberbioak

Adizki jokatuen inguruan ematen diren bai/ba- eta ez baiezko eta ezezko adberbioak ditugu, “partikulatzat” ere hartuak izan direnak inoiz. Horiek adberbiotzat hartzen dira egungo hiztegietan eta horregatik aztertzen dira Gramatika honetan adberbioen sailean (§ 22.9.3.7).

23.5.2. Al eta -a galdera markatzaileak

23.5.2a Bai/ez motako galderetan erabiltzen da al, galdera egitura nabarmentzeko: Egunero joaten al da mendira? Egin al du eskatu genion lana? Ez al duzu ikusten zer galtzen duzun nire eskaintza onartzen ez baduzu? Gipuzkera literarioan ageri da, batez ere, nahiz bizkaierazkoetan ere ezezaguna ez den. Benetako zehar-galderetan erabil daiteke (joango al den galdegin diote), baina ez zehar-galdera itxura izan arren, egiazko galdera bat adierazten ez dutenetan: *Ez dakit joan al den. Galderak erretorikoak ere izan daitezke, eta mota horietakoetan ere aurkituko dugu al: Ez al dizut esan isilik egoteko? Haiek baino gutxiago al gara gu? Bi adibide horietatik lehena, baieztapena da funtsean (esan dizut, noski!) eta bigarrena, berriz, ukapena edo, zehazkiago esanda, ezezko moduan egiten den baieztapena (ez gara gutxiago, noski!). Literatura tradizioan ahal forman ere aurki daiteke galdera erretorikoetako al hau: Ez ahal dakizu osoki partida ditugula liburuak euskaldunak (J. Etxepare). Nolanahi ere, al beti da aukerakoa; ez dago partikula horren beharrik galdera adierazteko, intonazioa bera nahikoa da.

23.5.2b Iparraldeko hizkeretan adizki jokatuari -a atzizkia eransten zaio galde perpausetan (§ 10.3.2.2): Ene falta dea bizirik enterratu banaute? (Larzabal); Mugarik badea zuretzat hilen eta bizien artean? (Borda); Baduzuia beste galderarik egiteko? (Etxehandi); Maite duzuia lanean aritzea ordenagailuekin? (Oxandabaratz); Ez duia ikusten zer galtzen duen ene eskaintza errefusatuz? (Larzabal); Goizik afariten ginen: ez direa neguko gauak osoan lo egoiteko, udakoen orde […]? (J. Etxepare); Mihi poxoin batzuek ez dutea biltzarra izengoititu: “bazkaltzaleen biltzarra”? (Lafitte); Anaiak ez girea, eta ez othe zaizkigute urrikalduko? (Barbier); Ene amaren begia nigarrez urtu zirea? (Barbier). Galdera erretorikoetan ere ager daiteke, egiazko galdera ez direnetan, alegia: Ez duta neure herria maitatuko? Baina ez zehar-galderetan: *Hemen bizi dean galdegin du.

Adibide horietan ikus daitekeenez, bai/ez motako galderetan ageri da -a; ezinezkoa da zati galderetan: *Nor ote dea? Bestalde, zenbait egokitzapen gertatzen dira adizkiaren amaierako bokalaren eta -a galde-atzizkiaren artean: da > dea, dira > direa, zira > zirea; dute > dutea; duzu > duzuia. Perpausen ordain ageri den bai adberbioak ere har dezake -a: Benat, Ameriketarat joaiten zauku!: Ha, baia? (Larzabal).

23.5.2c Bai/ez motako galderetan batera ager daitezke ote eta -a²⁰⁴. Gaur egungo corpusetan aurki ditzakegu mota honetako adibideak: Gizonak ere ez othe girea berdintsu? (Manezaundi); Hain maite nuen zure ilea ainitz xuritu othe dea? (Barbier); Nexkato batzuk orai bi urthe egin zutena, gizon gazteek ez othe dutea kalipurik gauza bera egiteko? (Manezaundi); Elgarren ezagutza eta adiskidantza finkatzeko beste manera hoberenik ba ote dea? (Herria). Monfortek (2020: 139) nabarmendu duen bezala, bateragarriak dira -a eta ote, bai sintaktikoki, bai interpretatiboki ere. Al eta ote, baina, ez dira pragmatikoki bateragarriak: “al erabiltzen den testuinguruetan hiztunak entzulearengan erantzun bat sortu nahi du; ote azaltzen deneko perpausetan, ordea, hiztunak ez du entzulearengandik erantzunik jasotzea espero” (Monforte 2020: 242).

Hala ere, gutxi izan arren, badira adibideak al eta ote batera ageri direnak: Baña orain il danean, zertarako barautuko naiz? itzuli al ote nitzaioke bizia? Ni bai joango naizala beragana; bera berriz ez da itzuliko nigana (Uriarte); Beste egun batean predikatzen ziarduela Hospitaletxo ta Magdalena bitartean elizatxoaren atarian, bi mirari moduko garaimen ederrak iritxi zituen bere itzaldiaren bidez Jaungoikoaren graziak neskatxa bategan, zeña basarretxe Enparan-gaiñgoaren leio batean erdi-etzana kanpora begira zegoan ea zerbait aitu al ote zegion (J. I. Arana); Nola bada etzioten egingo? Izandu ziran batzuek erregla irakurri onduan esan ziotenak onian, seme egiazko batek Aitari bezela: zerbait bizitzeko ondasun al ote zezaketen iduki, ez bakoitzaren izenian, baña guztien izenian? Au esaten zuten, egunetik egunera ugarituaz zijualako praile txikienen taldia (Beobide).

Monforteren hipotesiaren arabera, al partikula ahal modala gramatikalizatzetik sortu bada, gerta liteke adibide horietan oraindik ere balio modala gordetzea. Izan ere, ez da dudarik al modernoagoa dela eta hedadura murritzagoa duela. Dena den, Monfortek berak dioen bezala, gai honek oraindik ere azterketa sakona behar du.

23.5.2d Aurreko puntuan esandakotik ondorioztatzen da al eta -a ez direla baliokideak, oro har euskal gramatiketan halakotzat jo diren arren. Monfortek (2020: 350) erakutsi du ekialdeko -a partikulak indar ilokutiboa sendotzen duela; erdialdeko al partikulak, ostera, “erantzun jakin baten aldeko bideratzea saihesten du eta balizko erantzunak zabalik uzten ditu”. Ote-k ere indar ilokutiboari eragiten dio (§ 23.5.3.5) eta horregatik dira bateragarriak -a eta ote.

23.5.3. Modalitate epistemikoa eta ebidentzialitatea: omen/ei, bide, ote eta ahal partikulak

23.5.3.1. Ezaugarri orokorrak

23.5.3.1a Ebidentzialitatea baieztapen bat bermatzen duen informazio iturriari (ebidentziari) dagokio. Ebidentzia izan daiteke esanezkoa (beste norbaiti entzundakoa) edo inferentziazkoa (eskura ditugun datuetatik atera dugun ondorioa) edo beste zenbait motatakoa²⁰⁵. Modalitate epistemikoa ematen duen informazioaz hiztunak duen ziurtasun maila enuntziatuan markatzeari dagokio (§ 26.6.3.2).

23.5.3.1b Bide, omen/ei, ote eta ahal²⁰⁶ morfema funtzionalek adierazten dute hiztunak ez duela erabateko ziurtasunik edo zalantza duela egin duen baieztapenaren egiaz: Galdu egin omen da; Ez omen da etorriko; Aitorpen berean, ehorzleak esan bide zuen oso urduri zegoela (Saizarbitoria); Etorri ote da? Zenbat balio ote du? Galde daiteke haren alde ote gauden. “Ziurtasun neurriarekin” dute zerikusia horiek guztiek (EGLU-II 1987b: 501).

Azken urteetako ikerlanen argitan, hemen aztertuko ditugun partikulek ebidentzia esanezkoa dela markatzen dute (omen/ei) edo inferentziazkoa, ditugun datuetatik ondorioztatua (bide, ahal). Inferentzia bidezko ebidentziak erabateko ziurtasunik eza dakarren neurrian, modalitate epistemikoari ere badagozkio partikula horiek.

23.5.3.1c Partikula esan zaie, eta termino hori darabil Jendraschek-ek ere (2007), askotan banako lexikoetatik datozen, baina funtzio gramatikal edo diskurtsiboa duten elementu aldagaitzak izendatzeko. Jatorriz izenak dira bide eta ahal; omenek ere badu izen kategoriako erabilera.

23.5.3.1d Adizki jokatuekin erabiltzen dira partikula hauek, ez jokatugabeekin: *horrela omen eginik, *horrela bide eginik, *horrela ote egitearekin… Kokaguneari dagokionez, adizki laguntzailearen edo adizki sintetikoaren aurre-aurrean ematen ditugu. Galdegaiaren eta adizkiaren artean kokatu arren, horrek ez dio galdegaitasunari eragiten: Mikel dabil hor / Mikel omen dabil hor / Mikel ote dabil hor? Hiru perpaus hauek galdegai bera dute, Mikel, nahiz lehenak partikula modalik ez izan eta beste biek bai.

Galdegaia perpausaren baiezkotasuna edo ezezkotasuna denean ere, ba- edo ez adberbioen eta adizkiaren artean koka daitezke: ba omen dakite, ez bide dira. Nolanahi ere, ikusiko dugu omen-ek eta ote-k badutela adizki jokatuaren eskuinean agertzeko aukera; are gehiago, adizkia isilpean utzita agertzekoa ere. Bide-k, ei-k eta ahal-ek ez dute horrelako jokabiderik.

23.5.3.1e Morfema funtzional bakoitzak ñabardura jakin bat gehitzen dio perpausari; eta ñabardura horren barruan, adiera eta erabilera desberdinak ere izan ditzake (EGLU-II 1987b: 512).

23.5.3.2. Omen/ei

23.5.3.2a Euskalkien araberakoa da balio bera duten bi morfema funtzional horien banaketa: bizkaieraz erabili da ei eta gainerako euskalkietan omen (nahiz zubereran eta goi-nafarrean gutxi erabilia izan). Oso ohikoa da bai ahozko eta bai idatzizko erregistroetan.

23.5.3.2b Omen-ek badu kokagune eta esanahi orokor bat, erdialdeko eta ekialdeko hizkeretan komuna dena. Baina baditu kokagune eta adiera bereziak ekialdeko hizkeretan baino ageri ez direnak.

Euskalki guztietan ohikoena omen eta ei adizki laguntzailearen aurrean ematea da. Mota askotako mendeko perpausetan ere ager daitezke: erlatiboetan, adierazpen perpaus osagarrietan, zehar-galderetan, kausazkoetan, edo -elarik menderagailua hartzen dutenetan: Aspaldian gogoan omen daukan xede bat (J. Etxepare); Nahiz eta orakuluek susperraldia gertu omen dela dioten (Heras); Beste inor baino hobeak direla pentsatzen dutenak beraiek odolgarbiak omen direlako (I. Mendiguren); Ura ixuri baitu olioaren gainerat, sekulan ez omen delarik hori egin behar! (Herria); Zera entzutean lasaitu nintzen: suge-ausikiarengatiko hilkortasuna […] ehuneko hirutik hamarrera bitarte ei dabilela (J. A. Arrieta); Urtaroen aldaketa 21ean ei delako esana, topikotxoa dena, hor dago aspaldidanik (P. Zabala); Hara zer galdu ei duen: errealitatearekiko berezko harremana (Landa).

Alegiazko forma baten aurrean ere ager daiteke omen: Zientzilari adituek diotenez edozein arbolatan sor omen liteke mihura, baina frutarboletan batez ere (Perurena); Ireki ondoren berriz ere lehen bezalaxe utziko omen lukete, moztu dutela ez nabaritzeko moduan, baina ez diet utzi nahi izan (Saizarbitoria); Medikuek diotenez, golpean zendu omen ditaike Mayi (Herria); Gaineratekoek ez dute oraino aterabiderik kausitu, ezi bertzean lantegia hetsiko omen lukete (Herria); Irakurketa rantxoan bertan egingo omen genuke, eta jende gutxirekin (Atxaga).

23.5.3.2c Bestelako kokaguneak ere izan ditzake ekialdeko hizkeretan, baina betiere perpausak baiezkoak direnean (Etxepare 2010)²⁰⁷: adizki nagusiaren aurrean, adizki kopulatiboaren ondoren edo perpausaren hasieran. Protestanteen komentu batean omen eskolarazi zuen (Herria); Esküalduna zen omen lehenago populü ez ikasia (Herria); Omen gizon zuhur horrek zuela gero gobernuaren mandua hartu (Arkotxa). Hurrenkera horiek ezinezkoak dira erdialdeko hizkeretan; ekialdekoetan ere XIX. mendetik honakoak dira, Orotariko Euskal Hiztegiko datuen arabera.

Parentetiko gisa ere erabil daiteke, baina erabilera nahiko berria da, lehen adibideak XIX. mendekoak baitira (erdialdekoetan ez dago adibiderik, ez bada erregistro ikasietan): Erdi Aroan, omen, Nafarroa osoa etortzen zen debozioz (Aintziart); Ni naiz Donapaulekoa, omen, eta aski dut ez joatea ez badut nahi (Luku).

Mendeko adierazpen perpausari ere bide eman diezaioke omen-ek ekialdeko hizkeretan (Etxepare 2010): Omen, Lurreko Paradisuko kasko gorenean dela lau ibaiei sortzea ematen dien iturri miragarria (Arkotxa); Jadanik omen aurpegiz eta gorputzez aldatu dela (Herria).

23.5.3.2d Erdialdeko hizkeretan ere eman daiteke adizkirik gabe; adizkia isilpean utzirik, alegia: Non da Miren? Etxean omen; Bere bertsoak rimadun prosa uts omen, ez giar, ez gazi-gezik, ez bizi txinpartik (Etxaide).

23.5.3.2e Izen kategoriako omen ere bada. Literatura testuen lekukotza oinarri hartuta, Orotariko Euskal Hiztegiak hiru adiera bereizten ditu: 1. ospea; zurrumurrua, zabaldua den iritzia; aintza, loria. 2. omenaldia. 3. (pertsona bati buruzko) iritzia. Nabarmentzekoa da izen kategoriako erabilera ia guztiak ipar-ekialdeko testuetakoak izatea.

Lehen adierako ‘zurrumurrua’ adierakoak dira adibide hauek: Orduan ezpaitzen bekhaturik, eta ez bekhaturen aierurik, omenik eta ez aiphamenik ere (Axular); Geroztik gaurko egunera arte banatu da omen ori Yuduen artean (Iraizoz); Entzun duzue engoitik / ixtripu horren omena (Xalbador).

Hirugarren adierakoa da, ostera, beste hau: Gero ere etsai berak hautatuko ditu eta sutatuko ifernuak jenden omenean Iñazioren galarazteko (Laphitz).

Ipar-ekialdekoak dira, halaber, OEHko datuen arabera, (adiera horietan) omen izenetik sortutako omenez (‘diotenez’), azken adibideko omenean, omenka eta omen-amen(ka): Omenka mintzo dire haren mirakuluez: badute beraz zimendu onik! (Hiribarren); Omenka behar gira mintzatu, ez baitakigu non den egia eta non alegia plekaren “sortzea” aipatzen duten ixtorioetan (Herria).

XXI. mendeko adibideak ere ekialdeko euskarakoak dira: Ez du balio hemen goiti eta beheiti omenka eta omenez ibiltzea, Euskaltzaindiak eta euskaltzainek hau edo hura esan edo egin dutelakoa-edo arinki baieztatzen ibiltzea (Salaburu); Goldarazko aitona batek gogoan dauka, gizaldiz gizaldi omenka jasotako gertakari beltza (Perurena); Alferrik ari gaituk gai honetaz amen-omenka (Olano). -ka adberbio atzizkia hartzeak, bestalde, erakusten digu omenek gertakari izen zenbakarria izan behar duela, horrelakoak baitira -karen oinarriak (ikus § 6.2.3).

23.5.3.2f Adierari dagokionez, beste norbaiten esanari egiten diete erreferentzia omen eta ei morfemek. Esaten duguna beste norbaiti entzuna dela ematen dugu aditzera kategoria funtzional horien bidez. Omen, beraz, ebidentzialitatearen barnean kokatu behar da; zehazki, baieztapen bat bermatzen duen informazio iturria (ebidentzia) esanezkoa dela nabarmendu nahi denean erabil daitezkeen marken artean (Etxepare 2010; Jendraschek 2007; Zubeldia 2011, 2013; Korta & Zubeldia 2014). Baina ez gaude behartuak omen erabiltzera inori entzuna errepikatzen dugun bakoitzean. Hiztunak bere informazio iturria nabarmendu nahi duenean bakarrik erabiltzen da omen.

Omen-ek ziurtasunik eza adierazten duela ere esan izan da euskal gramatiketan (EGLU-II 1987b: 503); esaten dena beste norbaiti entzuna den neurrian, ezin dugula erabat ziurtatu egia den ala ez. Interpretazio horretarako bide ematen du, esaterako, honako adibide honek: Orain duela lau, bortz aste izan omen da behin, bilku ixil hori; gero, berriz, egun hotan. “Omen” behar dugu erran, zeren ez baitugu gure begiz ikusi, ez baitakigu ere nor ziren batean ala bertzean […]. Euskaldun aipatu andanaño bat bazela, hori bai, osoki egia daukagu (J. Etxepare). Baina adiera hori ez da, partikula honen jokabidea aztertu duten hizkuntzalari horien ustez, omendun perpausaren esanahiaren parte; esaldiaren eduki pragmatikoari dagokio (ez eduki semantikoari). Izan ere, adibideei erreparatzea baino ez dugu ikusteko sarritan hiztunak erabateko ziurtasuna adierazten duela esaten ari den horretaz. Beraz, omen erabiltzean, hiztunak hauxe bakarrik ematen du aditzera: beste norbaitengandik jasotako informazioaren berri ematen ari dela.

23.5.3.2g Zubeldiak (2009: 243) hiru ezaugarrirekin definitzen du omen-en balioa zein den²⁰⁸: a) beste norbaiti entzundakoa baiesten ari dela ematen du aditzera hiztunak omen darabilenean; b) hiztunak ez du entzundakoaren egiari buruzko ziurtasunik eza adierazten omen erabiliz (inplikatu egin dezake, baina ez ziurtasunik eza adierazi); c) beste hizkuntza batzuetako se dice/dicen (que), on dit (que), they say/it is said (that)… egituren baliokide da omen, ez parece (que), il paraî (que) edo apparently modukoena (azken hauek bide-ren baliokide dira).

23.5.3.2h Gure informazio iturria esanezkoa (inori entzundakoa) dela nabarmentzeaz gain, bestelako ñabardurak ere adieraz ditzake omen-ek, edo behintzat bestelako ñabardurak dituzten testuingurutan ager daiteke, hanpaduretan esaterako: Xoxik ez du eta jauregia erosiko omen du! Edan gabe harrapatzen ei ditu mozkorrak!

23.5.3.2i Batzuetan inferentzia adiera hutsa du eta, horrenbestez, modalitate epistemikoan sartzen da bete-betean: Saigoneko girixtinoek ere gogotik atxikiko omen ninduten segurki! Omen gordetzen duen perpausa agiantza bat, desira bat da; ez da, beraz, esan-entzunezko zerbaiti buruzkoa, hiztunak ez baitu jendaki haien esanen edo iritzien inolako lekukotasunik. Testuinguru honetan, omen-ek esanarekin zuzenki lotua ez den dudazko adierazpide bat baizik ez du ekartzen (Etxepare 2010).

Omen alegiazko adizkien aurrean ageri den adibideak (edozein arbolatan sor omen liteke mihura; berriz ere lehen bezalaxe utziko omen lukete, ikus § 23.5.3.2b) omen gabeko beste batzuekin alderatzen baditugu, ohartuko gara oinarrizko ebidentzial balioa ematen duena alegiazko forma dela: Ez da oraino jakina nork erosiko duen (Donapauleko herria erosletarik litaike) (Herria). Esan-entzunezko interpretazioa berretsi egiten du omen-ek, baina ez da nahitaezkoa (Etxepare 2010)²⁰⁹.

23.5.3.2j Omen edo ei partikulen adiera bera eman dezakegu diotenez, entzun dudanez edo horien antzeko moldeen bidez. Baina horiek ez dute leku finkorik, esan daiteke perpausaren kanpoko gunea dutela berena. Ei edo omen-ek, ostera, gorago ikusi dugun bezala, adizki laguntzailearen edo adizki sintetikoaren aurre-aurreko gunea hartzen dute.

23.5.3.3. Bide

23.5.3.3a Batez ere idatzizko testuetan aurkituko dugu bide; ez da batere ohikoa ahozkoetan. Kokagunea, adizki laguntzailearen edo adizki sintetikoaren aurre-aurrekoa du: Ez bide daki kazetari hark Alemaniak berak ez ezik Europako beste potentziek ere gerra horietan izan duten eragina (Jimenez); Denbora nahikoa kanpoan igarotzea aski bide da herrimina sortzeko (Oñederra); Berandu egin bide zaio, urrats luzez ibiltzen hasi baita (Zaldua). Eta kokagune horretan ageri da galdegaiak eraginda laguntzailea aurreratzen denean (§ 41.4.2): Akademiko talde batek bide du proposatu (J. A. Irigarai). Bai eta ezezko perpausetan ere: Itxura guzien arabera, holako lana ez bide zuten bizpahiru lagun xoilek egin bainan gizon andana handixko batek (Herria).

23.5.3.3b Esaten dugunari ziurtasun oso-osoa ematen ez badiogu ere, egiantz handia, bederen, eskaintzen diogula adierazteko erabiltzen dugu bide. Adiera bakarra du: ‘dirudienez’, ‘itxura guztien arabera’… Bere izena holandarrek ezarritako Breukelen hitzetik dator (“lur ebakia” esan nahi bide du) (Cano); Landako giroak egin bide du mirari hori (Jon Muñoz); Beldarrainek aurpegian irakurri bide zion oinaze ikaragarri hura (Saizarbitoria); Hala deritzot nik ere, alkate jauna, baina honezkero ez bide du konponbiderik (Linazasoro).

23.5.3.3c Bestelako adierazpideak ere balia ditzakegu adiera hori emateko, hala nola, aspektu prospektiboa (etorriko zen honezkero), behar modalitate epistemiko baliokoa (etxeratua behar du), badirudi… (Badirudi Manexen amona juduak ez zuela bere fedea ukatu, hala uler daitezke, behintzat, bilobaren hitzak, Txiliku), edo zenbait adberbio edo postposizio sintagma (antza denez, itxuraz, nonbait, sobra ere ‘antza denez, itxuraz’ adieran… Etxera etorri da nonbait; etxera etorri da sobra ere). Azken adibide horiek erraz eman daitezke bide erabiliaz: etorri bide da, etxeratu bide da, ez bide zuen bere fedea ukatu.

23.5.3.4. Omen vs bide

23.5.3.4a Zenbait testuingurutan baliokidetzat har daitezkeen arren, omen eta bide partikulen arteko desberdintasuna nabarmendu dute Kortak eta Zubeldiak (2015, 2016). Omen erabiltzean, hiztunak baiesten du beste norbaiti entzun diola esaten ari dena; bide-k, aldiz, zeharkako ebidentzia adierazten du. Bide erabiltzean hiztunak adierazten du zeharkako ebidentzia duela esaten ari denerako, nonbaitetik ondorioztatu duela. Konpara ditzagun bi adibide hauek (Korta eta Zubeldia 2016): Asko mugitzen omen naiz lotan nagoela / Asko mugitzen bide naiz lotan nagoela. Lehen esaldia dioenak adierazten du beste norbaiti entzun diola asko mugitzen dela lo dagoenean. Bigarrenean, berriz, deduzitu egin duela hiztunak asko mugitzen dela, beharbada goizean izarak oso zimurtuak ikusten dituelako. Baina gerta daiteke dedukzio edo inferentzia norbaiti entzunetik etortzea ere. Argi ikus daiteke hori adibide honetan: Gauez, ostera bai, agertzen bide dira itsaspekoak azalera, Gregoryk kontatuko duen legez (Jimenez).

23.5.3.4b Beste norbaiti entzundakoa hala dela uste ez denean, bai eta hala dela uste denean ere, erabil daiteke omen: Asko irakurri omen du, baina ez dut uste hala denik; Asko irakurri omen du, baina nik badakit ez dela egia. Bide ez da bateragarria ziurtasuna izatearekin: *Asko irakurri bide du, baina ez dut uste / baina badakit ez dela hala.

23.5.3.4c Laburbilduz, ebidentzialak dira bi partikulak, bai omen eta bai bide. Omen-en bidez adierazten dugu hitzezkoa dela dugun ebidentzia; bide erabiliaz adierazten dugu zeharkako ebidentzia dugula esaten ari garen horretarako. Hau da, bi eratako ebidentzialitatea bereizten du euskarak: hizkuntzaren bidez ekarritako ebidentzia (beste norbaitek esana) eta beste era bateko zeharkako ebidentzia, inferentziazkoa (Korta eta Zubeldia 2016: 17).

23.5.3.5. Ote

23.5.3.5a Galde perpausetan erabiltzen da, edozein motatakoak izanik ere; hau da, bai/ez motako galderak zein zati galderak: Etorri ote da? Nork utzi ote du atea zabalik? Eta ilargiak noiz ote du bere txangoa egiteko aukera? (P. Zabala); Gure hizkuntzak, ba ote du ezkutukorik azpeitiarrarentzat? (P. Altuna). Baita zehar-galderetan ere: Etorri ote den jakin nahi nuke; Mutu egon da telebistan berria entzun duten arte, eta ez daki orduan ere zerbait esan ote dion (Jon Muñoz); Ta ikusiko ezetedozun uste izan dozunean (Agirre). Bizkaiera literarioan ete aldaera ageri da.

23.5.3.5b Kokaguneari dagokionez, adizki laguntzailearen aurrean ageri da, baita ezezkoetan ere: Ez ote da etorriko? Baina adizki jokatutik bereizi ere ager daiteke, etenen artean emana bezala: Ez dea ote miliun bat Euskaldun […]? (J. Etxepare). Adizkia isilpean dagoela ere ager daiteke: Hori legea ote guretzat? Sagarra da eta arantzak ditu: nor ote? (Irigoien); Norentzat ote, zuretzat ala guretzat? (Igerabide).

23.5.3.5c Adibide horietan ote-ren zeregina ez da galdera markatzea, baizik galderari zalantza kutsu edo ñabardura bat ematea. Argi ikus dezakegu hori honako adibide honetan, idazleak berak azpimarratzen du-eta zer eransten duen ote-k: Arrotako herriak hainbertze urte huntan zuen bezalako mera balinbazuen, merezi zuena baizik ez zuela. Ez ote? Ez, eta oterik gabe oraino. Zu hunen irakurtzen ari ziren bezen segur (Hiriart-Urruti).

23.5.3.5d Gogoeta baten harira mamitzen den galderan ezarriko dugu ote, inguruaren arabera, gogoeta, beldurra, zalantza, susmoa, ustea, irudipena eta abar adierazteko. Ote daraman galderak ez du berez hizketa lagunagandik erantzunik eskatzen; galdera erretorikoak dira ia guztiak: Etorriko ote da Luis, bakarrik etorriko ote da (Oñederra); Pazientziak erre, bere baitan egin zuen: “Noiz amaituko ote du? (Zubizarreta). Monfortek (2020: 194) ere nabarmendu du ote azaltzen den galderak konjeturalak edo erretorikoak direla.

Beste batzuetan galdera bati erantzuteko, edo argibideak emateko erabiltzen ditugu otedun zehar-galderak. Intonazioaren aldetik bereziak, eta esaldia amaitu gabe bezala utzita. Jon? Gaixo ote dabilen… Hotel hori ixtekotan ote dabiltzan… Horregatik ez ote dabilen mendeku bila (K. Izagirre); Otsailean etxe barruko lanak gehiago, ganbara eta arropa konpontze eta beste… Martxoan, berriz, alorrera, laborea egitera; Lanen banaketa ote duen intentzio…! (P. Zabala). Entzundakoari buruzko argibidea ematen da, urruntasunez, omen-ekin baino ziurtasun gutxiagoz (entzun dudala uste dut…; esaten da baina ez dut ziurtasun handirik…)²¹⁰.

23.5.3.5e Inoiz, gainera, enfasiaren zerbitzuan etor daiteke: Hik esan duala eta, lege ote hori guretzat? Adibide horretan garbi dago azpian benetan ukapena dagoela, hori ez dela lege guretzat. Beste batzuetan, enfasiaren bidez kopuru handia adierazten dugu: Zenbat bertso jarri ote ditu Basarrik! Asko, jakina. Eta nabarmenago eman dezakegu ezezko egitura baliatuz: Zenbat bertso ez ote ditu Basarrik jarri!; Zenbatez zigor handiagoa ez ote du merezi izango Jainkoaren semea hankapean erabili […] eta Jainkoak onginahiz eman dion Espiritua iraintzen duenak! (Elizen arteko Biblia).

23.5.3.6. Ahal

23.5.3.6a Hainbat balio ditu ahal-ek. Izena da, ahal izan aditz modala ere bada (ikus § 23.4.2). Hemendik kanpo utziko ditugu balio horiek, bai eta galderetan ageri den ahal; galdera markatzea beste eginkizunik ez duen heinean, al galdera markaren pareko da. Euskara estandarrean al forman ematen ditugu gaur. Eta alderantziz, al forma ere aurkituko dugu literaturan galdera marka soila baino zerbait gehiago dela. Azken batean, forma biak ageri dira, bai ahal eta bai al, galdera nabarmentzeko eta bestelako balioetan (desira adierazteko edo ‘ziurrenik, dirudienez’ adieran). Euskara estandarrean bereizi egin ditugu bi formok: al utzi dugu galdera nabarmentzeko morfema balioan, eta ahal gainerako balioetan.

23.5.3.6b Orotariko Euskal Hiztegiak ematen dituen bi balio hartuko ditugu hemen kontuan: “probablemente, seguramente, al parecer, por lo visto” (bide-ren baliokidea) eta desira adierazten duena.

Bestelako ñabardurak adierazten dituen ahal-ek funtsean ahal izena duela jatorri pentsa dezakegu eta, horrenbestez, modalitatea adierazten duen ahal izan predikatuko bera dela. Hemen, ordea, jatorrizko esanahia galdu eta kategoria funtzionalen ezaugarriak ditu.

23.5.3.6c Omen/ei, ote edo bidek bezala, adizki jokatuko laguntzailearen aurrean du lekua: Itoko ahal haiz! Ez ahal gara horregatik haserretuko!

23.5.3.6d Ziurtasun osorik eza adierako ahal-ek ebidentzialen artean du bere lekua, bide-ren ondoan. Batez ere Iparraldeko testuetan, batzuetan ‘ziurrenik, dirudienez’ (ziurtasun osoa izan gabe) edo (galde perpausetan) ‘antza denez’ ñabardura ematen dio perpausari: Hogoi eta bortz urthe ahal zituen orduan (Duvoisin); Alabaina, ez ahal zen bera jarria gizon hori herrian auzapez? Norbeitek izendatua zen araiz (Hiriart-Urruti); Ez ahal dituk taxi horiek hain kario. Nor nahik hartzen ditik (J. B. Etxepare); Hori ahal da munduan agertu den ereskinik zaharrena (Mitxelena); Hik egin ahal duk lan itsusi hori, ‘c’est toi probablement qui as fait cette laide action’ (Maurice Harriet). Adibide horiek beste modu batean ere eman genitzakeen: Hogeita bost urte izango zituen orduan; Taxi horiek ez dira hain garestiak izango edo Hik egin bide duk lan hori; Taxi horiek ez bide dira hain kario.

23.5.3.6e Beste batzuetan ‘desira’ adierazten du: Joango ahal da etxera! Behingoz amaituko ahal da! Hurrengo urteetan zorte hobea izango ahal dugu! Ez ahal dira hain urrun joango! Baina ez ahal zaizkit samurtuko (J. Etxepare); Ez ahal haut, gaixoa, betikotz galduko! (Xalbador); Biziko ahal da luzaroan, etsaiak etsai, behinola ugaria zen familia zahar batetik gelditzen zaigun haur bakar hori! (Mitxelena).

Adizkiaren aspektua prospektiboa izaten da gehienetan, adibide horietan ikus dezakegunez. Baina ez du nahitaez hala izan behar: Gutienetik bederen balinba bederatzi urte hautan jarraiki zauzkigun irakurtzaileetarik zenbaiti zerbeit onik sartu ahal diotegu buruan (Hiriart-Urruti); Gure gaixtakeria guzitik sendatuak giren bezala, munstro eta harramantza guziak suntsitu ahal dira, hek ere, behin betikotz! (Barbier). Balio honetan ezingo genuke ebidentzialitate morfematzat hartu, ez baitu loturarik hiztunaren informazio iturriarekin.

Baina, desiraren eta zalantzaren arteko muga ez da beti garbia. Inguruak, hizkera doinuak eta horien antzekoek agindu ohi dute zein den kasu bakoitzeko esanahia edo ñabardura (EGLU-II 1987b: 514).

Denborazko esanahia hartzen du, bestalde, zenbaitetan ezezko perpausetan: Ez ahal zen etxera heldu, deika zeuzkan poliziak.

²⁰⁴ Aldiz, galdera nabarmentzen duen al partikula eta ote ez dira batera ematen. Uriarteren adibide bat baino ez dugu aurkitu: Itzuli al ote nitzaioke bizia.

²⁰⁵ Badira hizkuntzak baieztapen bakoitzaren iturria markatzen dutenak: ikusizkoa den, esanezkoa, ikusitakotik ondorioztatua, dakigunetik ondorioztatua… Ikus honetaz Aikhenvald (2004).

²⁰⁶ Adiera batean behintzat inferentziazko balioa du.

²⁰⁷ Etxepareren lanetik hartuak dira adibideak.

²⁰⁸ Adostasun/desadostasun testa eta eragin eremuaren testa aplikatzen ditu Zubeldiak. Lehenak frogatzen du esaldiaren egia-baldintzei egiten diela ekarpena omen-ek; hau da, omendun esaldiaren edukia zalantzan jarri, ukatu nahiz onartu egin daitekeela: Ikasketak amaitu omen ditu, baina hala ote da? Ikasketak amaitu omen ditu, baina nik badakit ez dela egia, oraindik irakasgai batzuk gainditu gabe ditu… Bigarrenaren bidez erakusten du adierazpen perpaus osagarrietan txertatzen denean, omen-ek mendeko perpausean duela eragina, hori dela bere eragin eremua, eta ez perpaus nagusia: Bi urte gutxiago biziko gara, aita —esan zion Norak aitari, mofeta bat hilez gero bizitza urte betez laburtzen omen dela gogoraturik (Lertxundi).

²⁰⁹ Kokaguneari eta adierari (edo adierei) erreparatuta erdialdeko eta ekialdeko hizkeren artean dauden aldeak ikusirik, honako ondorioa ateratzen du Etxeparek (2010): a) omen buru ebidentzial bat da erdialdeko eta ekialdeko hizkeretan (eta ei mendebaldeko hizkeretan, gaineratuko genuke); b) omen ez da nahitaez buru bat ekialdeko hizkeretan, espezifikatzaile edo adjuntu izaera du (eta buru ez denean, kokapen librea du perpausean, baldintza batzuen barnean). Omen-en bariazio edo jokabide desberdintasun horren berri emateko, omen izenaren eta omen ebidentzialaren arteko erabateko antzari begiratzen dio Etxeparek: biek dute oso antzekoa bai esanahia eta erabilera eremua.

²¹⁰ Askoz deskribapen zehatzagoa aurki daiteke Monforteren tesian (2020), bereziki 5.4. atalean.