Euskararen Gramatika

23.4. Aditz modalak

23.4.1. Sarrera

23.4.1a Modalitatea adierazten dute asmo, behar, ezin, gogo, nahi/gura, uste + izan predikatuek beste aditz baten ondoan ematen ditugunean perpausean.

Guztiek eskatzen dute aurretik partizipio burutua. Izan aditza da aspektu markak hartzen dituena: behar izaten dugu, ezin izan genuen… Aspektu prospektiboaren marka izanek har dezake, baina zuzenean erants dakieke ahal, behar, ezin eta nahi izenei: ekarri nahi izango du / ekarri nahiko du, sartu ahal izango dira / sartu ahalko dira nahiz dirutan ere ez da eskuratuko ahal (J. Etxepare). Ezezkoetan, bat egiten du aditz modalak partizipioarekin: ez du ogia ekarri nahi, ez du lana egin behar, ez du lana egiten ahal / *ez nahi du, *ez behar du edo *ez ahal du.

23.4.1b Ahal, behar, ezin eta nahi/gura izan dira orokorrenak, ekintza, egoera, jarduera, prozesua… adierazten duten aditzekin ager daitezkeenak.

Aditz modalek ageriko subjektua duen aditza eskatzen dute. Eguraldi aditzek edo irudi du, ematen du, merezi du, pena da motakoek ez dute onartzen horrelako aditz modalik²⁰². Behar izan eta nahi izan aditz modalen erregimena arautu zuen Euskaltzaindiak 113. eta 114. arauetan. Euskara estandarrean, du laguntzailea eskatzen dute, baita aditza intrantsitiboa denean ere: etorri behar du, etorri nahi/gura du. Nolanahi ere, Euskaltzaindiak ez du gaitzesten zenbait euskalkitako erabilera: etorri behar naiz, edo ipar-ekialdeko euskalkietan erabiltzen den etorri nahi naiz. Izan ere, da laguntzailea ere erabilia izan da eta erabilia da lehenagoko eta egungo testuetan, ekialdean nola mendebaldean: Ez zuan dudarik Pello, muthil hori izan behar zela atsoak helatu zuen Manuel (J. B. Elizanburu); Ni hortik joan behar naiz —esan die txoferrak (P. Lizarralde). Aditz trantsitiboekin zehar-osagarria ageri denean, dio laguntzailea izango dugu: Hortaz, adio esan behar dizut (I. Mendiguren); Arrautza frijituak nola jaten dituzun galdetu behar nizun (X. Mendiguren Elizegi). Aditz intrantsitiboekin zehar-osagarria ageri denean, zaio laguntzailea erabiliko dugu: Mintzatu beharko natzaizu.

Ezin izan, ostera, bietara ikusiko dugu: Gaur ezin naiz zinera joan vs Gaur ezin ditut erosketak egin; hau da, ezkerrean daraman aditzaren ohiko laguntzailea hartzen du (ez du laguntzailea aldarazten: etorri naiz > etorri behar dut, etorri nahi dut / ezin naiz etorri). Forma inpertsonal eta pasiboetan, jakina, da laguntzailea izango dugu: Zientziak huts egiten duela diotenean, barre egin behar da (J. Zabaleta); Ahal izanez gero, […] jatorriz idatzitako moduan irakurri behar da (Salaburu); Horri buruzko proba bat egin nahi denean, honela joka daiteke (S. Iruretagoiena).

23.4.1c Izan laguntzailearen komunztadura markek argi uzten dute aditz hauek modalitatea adierazteko “laguntzaileak” baino ez direla: Liburu horiek erosi behar ditut; Arrosak oparitu nahi dizkizut; Ni ere eraman beharko nauzu. Laguntzaileak erosi, opari egin eta eraman predikatuen objektu zuzenarekin egiten du komunztadura.

23.4.1d Asmo izan, gogo izan eta uste izanek askoz erabilera mugatuagoa dute. Uste izan da hiruretan hedatuena, gaurko euskara estandarrean ere aurkituko duguna: Garrasi egin zuen, edo egin uste zuen, behinik behin (Jon Muñoz); Azpitituluan ikusi uste izan dut nik benetako titulua (Berria); Noiz edo noiz pentsatu izan dut gutako bakoitzak film batean egon uste duela (Rey). Modalitatea adierazteko Iparraldeko euskalkietan bakarrik erabili da tradizioan gogo izan, baina gaur euskara estandarrera ere hedatu da: Gero egin gogo dituzun ongiak eta deskarguak (Axular); Holako afera txarrez ere mintzatu gogo du bere bisitan (Herria); Gaur ordea, azken aldietan baino borondate gehiagorekin abiatu gogo du (Bidegain). Axularren adibideko laguntzaileak (egin gogo dituzun ongiak) edo beste honetakoak (izarretan ikusi uste dituzte arbasoen arimak) erakusten dute egin eta ikusi aditzen objektuarekin egiten dela komunztadura (§ 23.4.1c).

Erabilera urrikoa da asmo izan ere modalitatea adierazteko: Nazio Batuen Erakundeak datorren urtean azterketa bat abiatu asmo du Kosovoko etorkizunaren inguruan (Berria); Eraman asmo zuen bizimodua zala gizonaren indarraz gaindikakoa (Antia). Izan laguntzailea gabe ageri denean, -tzeko motako osagarria eskatzen du asmo izenak: etortzeko asmoa, etortzeko asmoz. Tradizioan zein egiturak duen indarra gogorarazi zuen Euskaltzaindiak (41. araua): egiteko asmoz, joateko asmoz, eztabaidatzeko asmoz. Horiek dira estandarrean erabiltzekoak, eta ez *etorri asmoz, *joan asmoz edo *eztabaidatu asmoz.

23.4.2. Ahal izan

23.4.2a Ahal izenak eta izan aditzak osatzen dute predikatu modal hau²⁰³. Gainerakoetan bezala, aspektuari, aldiari, pertsona komunztadurari dagozkion flexio morfemak hartzeko euskarria baino ez da izan; ahal izenak ematen dio esanahia, ‘aipatzen dena gertatzeko edo egiteko eragozpenik edo ezintasunik ez dagoela’ alegia. Ahalera adizkiek ere balio bera eman dezakete: etor daiteke, egin dezake, dagike…

23.4.2b Ahal izan predikatu modalaren aspektu markei dagokienez, prospektiboaren morfema zuzenean har dezake izenak, -ko atzizkia: etorri ahalko da / etorri ahal izango da. Bi moldeek dute lekukotasun ugari corpusetan, baina ahalko da nagusi. Laguntzailea da, du nahiz dadin, dezan izan daitezke, hau da perpauseko aditzak eskatzen duena, ahal izanek ez baitu laguntzailea aldarazten. Perpauseko aditza, berriz, partizipio burutu forman ematen da gehienetan: Nahiko gauza beroak erabili ahal izaten dira eskuetan minik sentitu gabe (Aldasoro); Kalean sei-zortzi besamotz gehiago ikusi ahal izan genituen (Linazasoro); Harryk entzun ahal izan zizkion mespretxuzko ahoberokerien arabera… (I. Mendiguren). Partizipio burutuaren ordez aditzoina ere aurki daiteke dadin eta dezan laguntzaileekin: Asma ahal baneza, erran beharraren gaitzetik begiratuko zintuzket (Jon Muñoz); Hango lurralde ederra, hango mendialdea eta Libano ikus ahal ditzadan (Elizen arteko Biblia); Froga bat ekar diezadakezun orduko, zatoz, eta zurea izanen naiz (Jon Muñoz). Partizipio burutua eta aditzoina forma berekoak direnean ez dago bereizterik bietatik zein ageri den: Otoi, uztazu apaiz-lanen bat egiten, ogi-puskaren bat jan ahal izan dezadan (Elizen arteko Biblia); Dena konpontzeko aukera emango digun agiri hau, gurekin etorri eta han bizi ahal izan zaitezen (Irizar). Partizipio burutugabearen ondoren ere ezar daiteke ahal izan: Honi erreka esaten ahal bazaio, furgona erreka joa da (K. Izagirre); Agian haren edukiak argi izpiren bat ematen ahal ziok nahaspila honi (Epaltza); Derradan hasteko txukun janztea atsegin dudala, berorrek ikusten ahal duenez (Jon Muñoz).

23.4.2c -kedun laguntzailearekin ere ageri da ahal izan idazle klasikoetan, bai eta gaurkoetan ere: Oraino hemen galdegin ahal diteke ea ifernuan berorik baitzen hotzik izanen denz (Axular); Haize hiltzaile, ziztugile, intziri egile, orro egile hori, ikusi al duzu, ikus ahal dezakezu? (J. Zabaleta). Ez dirudi alde handirik dagoenik ahal duten eta ez duten adizkien artean: ikus ahal dezakezu / ikus dezakezu.

23.4.2d Gainerako aditz modalak bezala, ote morfema funtzionalarekin erabil daiteke (modalitate epistemikoa): Zerk eragin ahal izan ote du zugan horren aldaketa ustekabeko eta krudela? (Jon Muñoz).

23.4.2e Ezezko perpausetan ez ahal izan eta ezin izan baliokide gertatzen dira: Nortzuk diren ez badidazu esaten ahal, esaidazu gutxienez zer egiten duten (Alonso); Ez nuke esaten ahal zer egiten nuen nik adierazi dizudan aldarte hartan (K. Izagirre); Zu zaren lekutik ez duzu ikusten ahal zer gertatzen den (R. Etxeberri). Adibide horietan berdin erabil zitezkeen, hurrenez hurren, ezin badidazu esan, ezingo nuke esan nahiz ezin duzu ikusi.

23.4.3. Behar izan

23.4.3a Aditz modal honetako izenak ere zuzenean hartzen du aspektu prospektiboko -ko: esan beharko diguzu. Hori da molde nagusia, behar izango moldeak oso adibide gutxi ditu corpusetan bestearekin alderatuta.

Alegiazko -kedun adizkiekin, aukeran izaten da -ko prospektibokoa eranstea edo behar soila erabiltzea: etorri beharko luke, jakin behar genuke. Corpusetako datuek erakusten dute paretsu dabiltzala bi formak, behar luke / beharko luke.

Ote morfema funtzionalarekin erabil daiteke (modalitate epistemikoa): Hau ere etxean sartu behar ote zait? (Elizen arteko Biblia).

23.4.3b Partizipioa+behar izan hurrenkera hauts daiteke behar modala aurreratu eta galdegaiaren eskuinera eramanaz: Banekien haiekin zelan jokatu, zenbat eta noiz behar zitzaien eskupetik ordaindu (Montoia); Espezialistak bere sailekoak behar ditu jakin (Mitxelena).

23.4.3c Adierari dagokionez, batetik ‘obligazioa’ adieraz dezake (ikasi egin behar dut). Bestetik, geroaldia ere adieraz dezake, batez ere ondoan esanahi horretako adberbioren bat doanean nahiz behar izan aspektu prospektiboan ageri denean: Bihar Donostiara joan beharko duzu; Zer egin behar duzu gaur arratsaldean?

Iritzia edo ustea ere adieraz dezake (modalitate epistemikoa, § 10.4.1b, § 26.6.3.2): Orain dela bi ordu alde egin du; Etxean behar du honezkero; Eguerdia izan behar du; Munduko jokalaririk onena izan behar du.

23.4.3d Ezezko perpausetan ‘debekua’ edo obligaziorik eza adierazten dute: Gaur ez dute lanera joan behar; Ez dugu gezurrik esan behar. Beste batzuetan bide morfema modalaren baliokide dela esan daiteke (ikus § 23.5): Gauez amets egin dut, eta egunez ezin dut gogotik kendu zaldun gaztearen iduria: neska izan behar du (Satrustegi). Adibide horretan berdin esan daiteke neska bide da. Modalitate epistemikoa adierazten du horrelako erabileretan.

23.4.4. Ezin izan

23.4.4a Partizipio burutua izan ohi du aurretik ezin izan modalak, baina partizipio burutugabeekin ere erabiltzen da zubereraz: Erraiten ezin den egia (Maister).

Aspektu prospektiboan zuzenean har dezake -ko mendebaldean: ezingo naiz /ezin izango naiz; gaurko corpusetako datuen arabera paretsuko erabilera dute bi moldeek. Ote morfema funtzionalarekin ere ager daiteke: Ezin ote dakioke gisa bereko kritikarik egin, azken buruan, administrazioaren esku-hartze politika orori? (Heras); Ezin ote da inon trago bat edan? (Lopez de Arana).

Ezin izan indikatiboko adizkiekin erabiltzeaz gain (ezin emango dizut), euskararen historian alegiazko formekin ere ageri da (ezin nengoke zerbait esan baga, Añibarro), bai eta ahalerazko eta subjuntibokoekin ere: Ezin dezaket asma (J. Etxepare); Ezin egin diro; Ezin iñor sartu diteke (Ubillos); Gizonak su inhar bat eskuan ezin jasan badeza (Duvoisin); Berzeak enparatu ditu, bere burua ezin enpara diro (Leizarraga). Orotariko Euskal Hiztegiko datuek erakusten dute XX. mendera arte indikatiboko laguntzailea ez zela hain ohikoa aspektua burutugabea zenean. XX. mendetik aurrera hedatuz joan da indikatiboaren erabilera: ezin erori naiz / ezin eror naiteke. Gaur sarri erabiltzen da bai indikatiboarekin, bai ahalerazko adizkiekin, bai nuke, nintzateke edo nizuke moduko alegiazkoekin ere.

23.4.4b Kokaguneari dagokionez, ezin adizki laguntzailearen aurrean ager daiteke (ezin dute indarrik hartu), baina baita adizki osoaren aurrean ere (ezin ikusi dute). Aditzaren aspektua prospektiboa denean erabiltzen da, batez ere, bigarren hurrenkera hori: Ezin egongo gara beti hemen; Ezin esango dugu behintzat zuzen jokatu ez zuenik sortzaile horrek bere sorkariarentzat izena bereizterakoan (Segurola); Ezin utziko nuen arrotzen esku (Lertxundi). Horrelakoetan, partizipio nagusiak hartzen du prospektiboko marka, -ko. Ezin daiteke etorri moldea ez zen oso ohikoa Iparraldean XX. mendera arte (nahiz baziren molde horretako adibideak), ez eta mendebaldean XIX. mendera arte.

Badirudi zenbait tokitako hiztunek bereizi egiten dituztela ezingo dizut eman / ezin emango dizut. Lehenak, [ezin + adizki laguntzailea] egiturakoak, benetako ezintasuna adierazten du (ez dut emateko aukerarik edo gaitasunik izango). Bigarrenak, [ezin + partizipio prospektiboa] egiturakoak, gertatuko ez den zerbait ematen du aditzera, baina ez egiazko ezinik dagoelako, baizik komeni ez delako, egoki ez delako…

Hona hemen molde bateko eta besteko kokagunea erakusten duten zenbait adibide: Kabia utzi ezin badu (Azkue); Luzaroan leizetik eziñ irten izan zen (G. Arrue); Ezin emango zaiotela bizilekurik (Iztueta); Nire gisako euskaldun batek ezin uler dezake (Mitxelena); Andik zinera ezin juango da / ango lanari utzita (Uztapide); Ezin izango dabe ondatu nire gizabidea (Etxeita).

Ez adberbioarekin gertatzen den bezala, mendeko perpaus askotan ezin dira ezin eta adizki laguntzailea aurreratu: Ongi aditu ezin badegu ere (Ubillos).

23.4.4c Adierari dagokionez, predikatuak adierazten duen gertaera gauzatzeko eragozpena edo ezintasuna ematen du aditzera ezin izan modalak. Benetako oztopo edo ezintasuna adierazteaz gain, hiztunaren ustez gertatua ere adieraz dezake; eman dezagun norbaiten zain gaudela eta ez dela azaldu. Badakigu autoz zetorrela eta konplikatua izan daitekeela autoa uzteko lekua aurkitzea. Testuinguru horretan erraz esango genuke: ezin izango zuen aparkatu, ezin izango zuen aurkitu autoa uzteko lekurik…

23.4.5. Nahi/gura izan

23.4.5a Bi aditz modal ditugu hemen euskalkien arabera bereizten direnak: mendebaldeko gura izan eta gainerako euskalkietako nahi izan. Gaur biak erabiltzen dira euskara estandarrean eta hala daude jasoak Euskaltzaindiaren Hiztegian.

23.4.5b Jokabidez behar izan modalaren gertu-gertukoak dira. Izenak zuzenean har dezake aspektu prospektiboko -ko: Berrogeita hamar urte betetakoan berarekin ezkondu gurako diat (Landa); Hik mendira itzuli gurako dok, noski (J. L. Zabala); Bizkarrez tirokatu gura izango ninduten noski (K. Izagirre); Gu baitako deabruetatik laxatu gura izango bagintu moduan (Jimenez); Diru-goseak eraginda, irabazia lortu nahiko dute hitz maltzurrez (Elizen arteko Biblia); Norbaitek tenpluan sartu nahi izango balu, hil dezatela (Elizen arteko Biblia); Dibanaren zorioneko plazeraz gozatu nahi izango zuen (P. Lizarralde). Egungo Euskararen Hiztegiko datuen arabera, askoz erabiliagoa da nahiko molde soila, nahi izango baino.

Alegiazko -kedun adizkiekin, aukeran izaten da -ko prospektibokoa eranstea edo nahi soila erabiltzea: jakin nahiko luke, jakin nahi genuke. Corpusetako datuek erakusten dute gehiago erabiltzen dela nahi luke moldea.

23.4.5c Partizipioa + nahi izan hurrenkera hauts daiteke nahi modala aurreratu eta galdegaiaren eskuinera eramanaz: Zergatik nahiko dut nik muggleengandik jaioei eraso? (I. Mendiguren); Izan ere, nondik nahiko luke esperientziak bere ziurtasuna jaso? (Uribarri).

23.4.5d Adierari dagokionez, “zerbait egiteko, eginarazteko edo lortzeko asmo edo xede erabakia izan” (Euskaltzaindiaren Hiztegia) adierazteaz gain, iritzia edo ustea ere adieraz dezake (modalitate epistemikoa, § 10.4.1b, § 26.6.3.2): Gauzak ondo egin nahiko ditu eta!

23.4.5e Ote eta bide partikulekin batera ager daiteke: Horrek esan nahi bide du heriotzaren kontzientzia betea zuela gizaki hark (Joxerra Garzia); Neure barruko Putzu kale zaharrari eutsi nahi bide nion (Txillardegi); Alokairua igo nahi ote digu? (Txillardegi); Puntuan hasi nintzen larritzen, zertarako nahi ote ninduen asmatu ezinik (Lertxundi).

²⁰² Pena izan behar du horrenbeste janari mahaian uztea edo Ezin du merezi horrenbeste lan egitea motako perpausek modalitate epistemikoa adierazten dute, hiztunaren hala izango den ustea, baina ez ziurtasun erabatekoa.

²⁰³ Bestelako jokabidea eta balioa du modalitatea adierazten duten omen/ei, ote edo bideren ondoan ikusiko dugun ahalek (§ 23.5).