Euskararen Gramatika

23.4.4. Ezin izan

23.4.4a Partizipio burutua izan ohi du aurretik ezin izan modalak, baina partizipio burutugabeekin ere erabiltzen da zubereraz: Erraiten ezin den egia (Maister).

Aspektu prospektiboan zuzenean har dezake -ko mendebaldean: ezingo naiz /ezin izango naiz; gaurko corpusetako datuen arabera paretsuko erabilera dute bi moldeek. Ote morfema funtzionalarekin ere ager daiteke: Ezin ote dakioke gisa bereko kritikarik egin, azken buruan, administrazioaren esku-hartze politika orori? (Heras); Ezin ote da inon trago bat edan? (Lopez de Arana).

Ezin izan indikatiboko adizkiekin erabiltzeaz gain (ezin emango dizut), euskararen historian alegiazko formekin ere ageri da (ezin nengoke zerbait esan baga, Añibarro), bai eta ahalerazko eta subjuntibokoekin ere: Ezin dezaket asma (J. Etxepare); Ezin egin diro; Ezin iñor sartu diteke (Ubillos); Gizonak su inhar bat eskuan ezin jasan badeza (Duvoisin); Berzeak enparatu ditu, bere burua ezin enpara diro (Leizarraga). Orotariko Euskal Hiztegiko datuek erakusten dute XX. mendera arte indikatiboko laguntzailea ez zela hain ohikoa aspektua burutugabea zenean. XX. mendetik aurrera hedatuz joan da indikatiboaren erabilera: ezin erori naiz / ezin eror naiteke. Gaur sarri erabiltzen da bai indikatiboarekin, bai ahalerazko adizkiekin, bai nuke, nintzateke edo nizuke moduko alegiazkoekin ere.

23.4.4b Kokaguneari dagokionez, ezin adizki laguntzailearen aurrean ager daiteke (ezin dute indarrik hartu), baina baita adizki osoaren aurrean ere (ezin ikusi dute). Aditzaren aspektua prospektiboa denean erabiltzen da, batez ere, bigarren hurrenkera hori: Ezin egongo gara beti hemen; Ezin esango dugu behintzat zuzen jokatu ez zuenik sortzaile horrek bere sorkariarentzat izena bereizterakoan (Segurola); Ezin utziko nuen arrotzen esku (Lertxundi). Horrelakoetan, partizipio nagusiak hartzen du prospektiboko marka, -ko. Ezin daiteke etorri moldea ez zen oso ohikoa Iparraldean XX. mendera arte (nahiz baziren molde horretako adibideak), ez eta mendebaldean XIX. mendera arte.

Badirudi zenbait tokitako hiztunek bereizi egiten dituztela ezingo dizut eman / ezin emango dizut. Lehenak, [ezin + adizki laguntzailea] egiturakoak, benetako ezintasuna adierazten du (ez dut emateko aukerarik edo gaitasunik izango). Bigarrenak, [ezin + partizipio prospektiboa] egiturakoak, gertatuko ez den zerbait ematen du aditzera, baina ez egiazko ezinik dagoelako, baizik komeni ez delako, egoki ez delako…

Hona hemen molde bateko eta besteko kokagunea erakusten duten zenbait adibide: Kabia utzi ezin badu (Azkue); Luzaroan leizetik eziñ irten izan zen (G. Arrue); Ezin emango zaiotela bizilekurik (Iztueta); Nire gisako euskaldun batek ezin uler dezake (Mitxelena); Andik zinera ezin juango da / ango lanari utzita (Uztapide); Ezin izango dabe ondatu nire gizabidea (Etxeita).

Ez adberbioarekin gertatzen den bezala, mendeko perpaus askotan ezin dira ezin eta adizki laguntzailea aurreratu: Ongi aditu ezin badegu ere (Ubillos).

23.4.4c Adierari dagokionez, predikatuak adierazten duen gertaera gauzatzeko eragozpena edo ezintasuna ematen du aditzera ezin izan modalak. Benetako oztopo edo ezintasuna adierazteaz gain, hiztunaren ustez gertatua ere adieraz dezake; eman dezagun norbaiten zain gaudela eta ez dela azaldu. Badakigu autoz zetorrela eta konplikatua izan daitekeela autoa uzteko lekua aurkitzea. Testuinguru horretan erraz esango genuke: ezin izango zuen aparkatu, ezin izango zuen aurkitu autoa uzteko lekurik…