Euskararen Gramatika

23.2.2.1. Kasu-balentziaren araberako lau aditz mota nagusiak: da, du, zaio, dio

23.2.2.1a Aukeratzen duten laguntzaile motaren arabera bereizten ditugu aditzak hiztegian da, du, zaio eta dio motako aditzak. Zehatzagoa litzateke esatea aditzek ezartzen dutela, esanahiaren arabera, zenbat parte hartzailek eta zer motatakoak agertu behar duten perpausean. Eta parte hartzaile horien araberakoa dela laguntzailea (ikus § 23.1b). Aditzaren argumentu egitura esaten zaio horri eta hurrengo puntuan hartuko dugu aztergai. Hemen laguntzailearen arabera bereizten ditugun lau aditz mota horiez arituko gara. Aditzaren balentzia edo erregimena deitzen zaio aditz batek, inguruan behar dituen parte hartzaileen arabera, hartzen duen laguntzaile motari.

23.2.2.1b Guk lau aditz mota aipatu baditugu ere, bi multzo nagusitara bil ditzakegu lau horiek: da/zaio batetik eta du/dio bestetik. Hau da, da aditzak / du aditzak. Izan ere, oinarrizko bi sail bereizten ditu gramatika tradizionalak, erregulartasun handia erakusten dutenak: intrantsitiboak eta trantsitiboak (euskaraz iragangaitz eta iragankor ere esan zaienak). Da motakoak dira, oro har, aditz intrantsitiboak eta du motakoak, trantsitiboak.

23.2.2.1c Bistakoa denez, perpausa osatuko bada, aditz guztiek behar dute subjektu izango den sintagma bat (eguraldi aditzak izan ezik, aurreraxeago ikusiko dugun moduan). Egiturazko kasuan joatekoak diren sintagmen artetik kasu absolutibokoa bada aditzak subjektu gisa hartzen duen sintagma, aditz hori intrantsitiboa dela esaten da. Kasu horretan, ez da izango perpausean objektu zuzen funtzioko sintagmarik: Aulkia erori da. Aldiz, aditzak kasu ergatiboko sintagma hartzen badu subjektutzat, eta, subjektu horretaz gainera, kasu absolutiboko objektu zuzen bat, aditz hori trantsitiboa dela esaten da: Haurrek aulkia bota dute. Badira subjektutzat kasu ergatiboko sintagma hartu arren, objektu zuzenik ez duten aditzak: Jonek oso ondo eskiatzen du. Intrantsitiboak dira hauek ere (intrantsitibo ergatibodunak). Beraz, objektu zuzen funtzioko sintagma izatea da irizpide nagusia aditz intrantsitibo eta trantsitiboen arteko bereizketan.

Bai intrantsitibo eta bai trantsitibo askok kasu datiboko sintagma bat ere har dezakete, beste balentzia bat gehituz: Aulkia erori zaio haurrari; Haurrek aulkia bota diote atezainari.

Beraz, aditzaren balentzia (laguntzaile mota) eta egiturazko kasuak alderatzen baditugu, honako eskema hau dugu:

23.2.2.1d Ohar batzuk egin beharra dago, hala ere. Lehenik, aditz bakoitzaren semantikaren arabera, datiboko sintagma ez da beti izango gehitua edo aukerakoa: iruditu zaizu (*iruditu da); ondo iritzi dio (*du). Bigarrenik, aditz batek berak adiera bat baino gehiago izan dezake perpaus batean edo bestean, eta horrek eragin balentzia-jokoan ere: lagunak egunkaria dakar(kio) / egunkariak berri hori dakar(?kio); autoa aurreratu dut / dirua aurreratu dit. Hirugarrenik, aditz batzuk forma berean egokitu daitezke balentzia joko bat baino gehiagotan, edo guztietan: sartu da / sartu du / sartu zaio / sartu dio.

23.2.2.1e Gure gramatika usadio zabalduenean, honela adierazi izan dira lau kasuok: NOR, NOR-NORK, NOR-NORI, NOR-NORI-NORK. Izendatzeko modu horrek baditu zenbait akats aski agerikoak. Alde batetik, ordena jakin bat iradokitzen du egiturazko kasuen artean, eta, bestetik —eta garrantzi handiagoa du bigarren kontu honek— NOR galde-izenordainak barnean hartu nahi edo behar lituzke hor ZER izenordainari dagozkionak ere (eta ZER izenordainari dagokion hori, bestalde, izen sintagmaz nahiz askotariko perpausez osatua izan daiteke, perpaus osagarrien kapituluan ikusiko dugun bezala: ikus § 30.1.1).

Horregatik, ohikoagoa dugu gramatika eta hiztegi modernoetan bestela adieraztea aditz mota, hirugarren pertsona gramatikaleko adizkiak markaturik haren balentzia-jokoa (komunztadura tarteko), hots, aditz horrekin joatekoak diren osagai nagusiak (egiturazko hiru kasuotan doazenak, alegia: absolutiboa, ergatiboa eta datiboa). Hala, da, du, zaio, dio motako aditzak bereizten ditugu.

23.2.2.1f Azkenik, aipa dezagun, goraxeago esan bezala, badirela bestelako izen tekniko batzuk datiboko sintagma hartzen duten aditzentzat ere: da (intrantsitiboa), du (trantsitiboa), zaio (intrantsitibo datiboduna), dio (ditrantsitiboa). Nomenklatura horretan, di-trantsitibo terminoaz adierazten da bi objektu dituela aditzak: zuzena eta zeharkakoa (euskaraz, datiboak adierazia betiere bigarrena). Ditrantsitibo da nazioarteko nomenklatura, aldi berean, trantsitibo eskatzen duena.

23.2.2.1g Aditzen balentzia eta aditz jakin batekin ager daitezkeen egiturazko kasuak kontuan hartuta, honako sailkapen hau egingo dugu: aditz intrantsitiboak, intrantsitibo datibodunak, intrantsitibo ergatibodunak, trantsitiboak, ditrantsitiboak (edo trantsitibo datibodunak). Aditzen esanahia hartzen da kontuan aditz mota horietako bakoitzean azpisailak egiteko. Etxepareri (2003) jarraituko diogu ondorengo sailkapenean.