Euskararen Gramatika

22.4.7. Denbora adberbioen indargarriak eta esamoldeak

22.4.7a Adberbio batzuek atzizki indargarri eta adierazkorrak ere har ditzakete: berehalaxe, orduantxe, orduxetik, orduxerarte, oraintxe, oraindixek, oraintxe arte, oraintsu, maiztxo, beranduxko… Gradu markak edo maila adberbioak ere hartzen dituzte: beranduago, beranduegi, beranduen, oso berandu, ondo berandu (gutxi erabilia), berandu asko (testuetan gutxi erabilia); beste maila batean, bai erabiltzen da orduan-en ondoren, noiz bai nabarmentzeko: orduan bai (§ 41.4.2d). Gehientasun mailakoek maiz daramate -a edo -ik: beranduena, beranduenik. Beste zenbaitek, aldiz, ez dute horrelakorik onartzen: *betixe, *behinago, *oraindikegi. Batzuek, azkenik, esanahi berezia hartzen dute horrelako formetan: orainago, orain berriki; geroenean, hemendik aurrera edo azkenean.

22.4.7b Erabilera adberbiala duten bestelako hitz eta esamolde batzuk ere baditugu euskaraz, aski lexikalizatutzat har daitezkeenak. Gehienetan inesiboaren edo instrumentalaren marka daramate: artean, bitartean (bizkitartean, bien bitartean), arestian, askotan, gutxitan, batzuetan, gehienetan, azkenean, gaztetan, txikitan, garaiz, tenorez, beste orduz… Ez dute guztiek erabilera eta hedadura bera euskalkiei dagokienez: Arestian (oixtian, aixtean, aiztian, araiztian, arastian, axtean, axtion, oxtian…) euskalki guztietan erabiltzen da, tradizioari dagokionez, zubereraz eta bizkaieraz izan ezik. Gaurko idazleen artean arrunta da. Tenorez zubereraz ageri da hasieran, XIX. mendean Iparraldeko gainerako hizkeretara hedatzen da, eta Nafarroako testuetan ere ageri da. Gaur egun idazle askok erabiltzen dute: ‘garaiz’ esan nahi du. Beste orduz (bertze orduz, bestorduz, bertzorduz) batez ere Iparraldean erabili izan da, eta Hegoaldean Beobidek eta Orixek ere erabiltzen dute: Erran dezagun bertze orduz Larrunen bazela bizipide bat, orain nihori gogoratzen ez zaiona: betizoen haztea (Zerbitzari). ‘Aspaldi, beste garai batean’ esan nahi du.

22.4.7c Sail honetan sar daitezke artikulua eta guzti erabilera adberbiala duten aurrena, azkena, eta horien gisakoak. Artean postposizio gisa ere erabiltzen da eta, zenbait euskalkitan egiten bada ere, ez da arte postposizioarekin nahasi behar: Bostak arte ez naiz etorriko; Bostak artean hemen egon da.