Euskararen Gramatika

22.4.6. Bestelako denbora adberbioak

22.4.6a Jada (ja, jadanik) adberbioak ez du sobera lekukotasun tradizio idatzian (dagoeneko adieran, ja horrek kasik ere adierazten baitu), eta Iparraldeko testuetan ageri da batez ere: Sei orenak dira jada (Barbier). Gaurko testuetan gehiago erabiltzen da: Baditu jadanik egun batzuk Tourvel andrea eta biok akort garela geure sendimenduez (Aristi); Momentu bat iritsi zen damu izan zena lehenbiziko deia hartu ez zuelako, baina berandu zen jada erantzuteko ere (Saizarbitoria). Zer den adierazi nahi dena, ziplo eta agudo adberbioak moduzkoak ere izan daitezke.

22.4.6b Tradizioan lekukotasun gutxi dituen ziplo adberbioak ‘bat-batean’ adierazi nahi du: Ziplo hilda geratu zen (Azkue). Gaurko testuetan badira adibideak: Laster, ordea, automobila geratu zitzaien, ziplo geratu ere (Iturbide); Lurrean ziplo amaituko duzu (K. Agirre).

22.4.6c Jagoitik eta aurrerantzean adberbioek ‘hemendik aurrera’ adierazi nahi dute. Lehenbizikoa Iparraldean erabiltzen da, behe-nafarreraz eta zubereraz, eta bigarrena, gaur egun hedatuagoa bada ere, batez ere bizkaierazko testuetan ageri da, baina XX. mendean gipuzkerazko idazle batzuek ere erabiltzen dute: Nik ez dakit zer egin aurrerantzean (Etxeita); Ez dezagun Jaungoikoaren izena jagoitik aipa ere, beldurrekin eta humilitatearekin baizen (Leizarraga). Egungo testuetan ez du ia lekurik jagoitik adberbioak, baina aurrerantzean gehiago erabiltzen da.

22.4.6d Atzera adberbioa batez ere Hegoaldean erabili izan da, ‘berriz’ esan nahi duela, Iparraldean Mirandek ere erabili duen arren. Jakina, atze izenak hartzen duen kasu adlatiboa ere izan daiteke.

Ostera bizkaieraz ageri da, eta ‘berriz ere’ edo ‘gainera’ esan nahi du: Bekatuan ostera ez jausteko erremedioak (J. J. Mogel); Hitz horiek entzunda sartu zen ostera berriz ere bere kotxean (I. Alkain eta A. Zavala); Ontzietako bat eratu zion eta ostera Espainiarako ere gomendio karta edo gutunak eman zizkion (J. I. Arana).

22.4.6e Agudo adberbioa ere sail honetakoa da. Kategoriari dagokionez, hitz hori adjektiboa izan daiteke, eta hala erabili izan da tradizioan: Gizon beroa eta agudoa gauza guzietara da preparatua eta adelatua (Pouvreau). Literatura tradizioan aguro, abudo, aburo, auburo, auro… bezalako aldaerak izan ditu, eta adberbioa denean ‘laster, berehala’ adierazten du: Agudo, etorri agudo! (K. Izagirre); Agudo galdu nituen begitik (Epaltza).

22.4.6f Azkar, arin, laster… adjektiboak dira, baina adberbio gisa ere erabiltzen dira. Azkar, batez ere gipuzkeraz erabiltzen da, ‘berehala’ esan nahi duela: Beha zein laster doan karrika behera (Oxobi); Leihora jo zuen arin (Mitxelena); Hartan aurrera abiatuko naiz azkar (Txillardegi). Fite ere multzo honetakoa da, esanahiari dagokionez, Iparraldean eta Nafarroan erabilia, baina beti adberbioa: Handik goiti urteak fiteago pasatu zaizkit (Etxebarne).

Adberbio horiek, denborazkoak ez ezik, moduzkoak ere izan daitezke: arin, azkar… Izan ere, batzuetan denbora eta modua uztartzen dira, ikusten denez.

Mantso (maltso, mantxo) eta berant (edo berandu) ere adjektiboak dira, baina adberbio gisa ere erabiltzen ditugu, eta aurrekoen kontrakoa esan nahi dute: Haiek zagiak gorde eta aldi batean mantxo gora (Azpiroz); Mundu honetan ez du balio / akordatzeak berandu (Uztapide). Bizkaieraz belu erabiltzen da esanahi hori duela: Belu agertu ziren hauek damutasun hauek (Etxeita).

22.4.6g Berri adjektibotik sortzen dira berriz, berriro eta berriki. Formari dagokionez, berriki eta berriro antzekoak dira, berri adjektiboak -ki edo -ro atzizkia hartzen duela. Baina esanahiez ez dira berdinak: ‘orain dela gutxi’ eta ‘beste behin’ esan nahi dute, hurrenez hurren. Alde horretatik, berriro eta berriz dira antzeko.

22.4.6h Goiz izena adberbio gisa ere erabiltzen da: Baina hurrengo goizean, erietxera goiz joan, eta jangelan aurkitu nuen (Olarra). Adibide horretan ikusten dira, hurrenez hurren, bi erabilerak: goizean (izena) eta goiz (adberbio gisa).

22.4.6i Egundo, sekula eta inoiz adberbioak berez baiezko ez diren perpausetan erabiltzen dira, inor eta antzekoak bezala: Ez da egundo etorri; Ikusi al duzu sekula holakorik?; Joaten bazara inoiz… Beste biak ez bezala, ordea, inoiz baiezkoetan ere erabiltzen da gipuzkeraz mendebaldeko testuetan. Goihetxek ere erabiltzen du holako perpausetan: Palaziotan banabilk, mahainean jartzen natzaik, inoiz zaikenean idi bat ofrezitzen, dastatzen hartarik diat hitaz lehen; Nitaz kestione, egia bada ere, zikiro bat edo bertze, gertatu dakiken inoiz irestea. Eta hortik inoizka eratorria, eta inoiz edo behin, inoiz edo beste, inoiz edo berriz esaerak: Inoizka, gogo begiak olerkariari lausotzen ote zaizkion nago (Aitzol).

22.4.6j Ikusi dugu denborazko adberbioen arteko zenbaitek noiz galdetzaileak hartzen dituen kasu markak eta postposizioak, denak edo batzuk, har ditzaketela: geroko, gero arte, gaurtik/gaurdanik, gaurdaino, betidanik, betiko… Bestelako atzizkiak ere hartzen ditu zenbaitek: sarritan, geroztik, gaurgeroz… Zenbait kasutan, dena den, badirudi atzizkiak ez diola esanahi berririk eransten forma soilari: sarri(tan), sekula(n), aspaldi(an), berehala- (koan). Orobat esan daiteke, baita ere, adberbio hizkia hartzen duten zenbait adberbiori dagokionez ere: beti(ro), goiz(ik)… Adberbioek kasu marka hauek hartzen dituztenean ez dira betetzen izenkiekin agintzen duten arauak: egun izenetik eguneko eta egunetik sortzen dira, baina egun adberbiotik egungo eta egundik. Gailur hitzak gailurretik egiten du, baina gaur adberbioak gaurtik.

22.4.6k Adberbio batzuek hurrenkera markatzen dute: lehenik, bigarrenik, azkenik…

22.4.6l Eta, behin eta berriz ikusi dugun gisan, partitiboan ageri direnak, edo -ta daramatenak: ikusirik, eginik, ikusita, eginda… Horiek guztiak adberbio gisa erabiltzen ditugu, esanahiari dagokionez.

22.4.6m Badira denbora adberbio gehiago ere. Horiek modu berezian biltzen dira 35. kapituluan.