Euskararen Gramatika

22.2.2. Adberbio eratorriak

22.2.2a Baditugu adberbio eratorriak ere. Izena, adjektiboa, aditza nahiz beste adberbio bat oinarri harturik, eta horri adberbio atzizki bat erantsirik sortzen ditugu adberbio eratorriak. Adberbioak sortzeko atzizki nagusiak honako hauek dira: -ki (apalki), -ka (lasterka), -ro (minutuero), -to (ederto) eta -la (horrela).

22.2.2b -ki atzizkiak batzuetan -gi aldaera erakusten du (§ 6.2.4 atalean aztertzen da xeheki gai hau).

Kualitatea adierazten duten izenondoek, maileguak izan nahiz ez, hartzen dute, oro har, atzizki hau: garbiki, oneski, segurki. Eta adjektiboa balioa duten izenek ere: gizonki.

Gaingiroki berezia da, morfologiari dagokionez: gainkirotik sortua, Axularrek erabiltzen du, eta gero berriz ere XX. mendean berreskuratzen da euskara landuan.

Euskara modernoan hizkuntzak behar dituen hitz berriak sortzeko ezinbesteko lanabesa dela dirudi: Mintzaira horrek zein abilki eta errazki moldatzen dituen hitzak (Joanategi); Zein abilki praktikatzen duan hire ofizioa! (Larzabal); Automatikoki begiak itxi zituen, eta neskaren amorruari berriro aurre egiteko prestatu zen (Olarra).

Partizipioek ere har dezakete atzizki hau: deliberatuki, markatuki, ohartuki eta abar¹⁸¹.

Egungo idazleen artean oso erabilia da ezinbestean, aski emankorra delako. Ez hori bakarrik: batzuetan, hola sortzen diren adberbioek lekua jaten diete adizlagun arruntei: itsuan adizlagunaren ordez itsuki erabiltzea ez da gauza arraroa. Edo zorrotz jokatu esan beharrean zorrozki jokatu esateko joera ere igartzen da batzuetan. Ez da hori, dena den, egungo euskararen kontua, gisa horretako adibideak tradizioan ere ageri baitira.

Askotan, ordea, -z postposizioa nahikoa da adberbioak sortzeko: airez, eskuz, hitzez, bihotzez eta abar. Horrek ez du kentzen, zernahi gisaz, -ki ere gaineratzeko: egiazki, ohorezki, zentzuzki, dolorezki, handizki, moldakaizki…: Ohorezki hartu genuen Baionako apezpikua (Larzabal); Justu oro egonen da haietan goiti airian. Eta egonen da eskuinetik jujearen aldean bekatariak dolorezki sugarrean lurrean hariketa dantzuteno sententzia gainean (Etxepare); Baina hark mehatxatzen zituen handizki ez zitezen ager (Haraneder). Baina emankortasun mugatua du eredu honek, oro har -z bera aski izaten da-eta aditzondo balioa emateko: hitzez, eskuz… (ez *hitzezki, *eskuzki…).

22.2.2c Sail honetan aipatu behar den bigarren atzizkia -ka da¹⁸² (ikus § 6.2.3): lasterka, korrika, oihuka, ehunka, pixkanaka, gainezka, tarteka, joka, apurka, presaka, zeharka, galdezka, irrika, dozenaka, norgehiagoka, dardarka, arrastaka, banaka, garrasika, hemenka, bueltaka, bakarka, tiraka, deika, milioika, noizbehinka, tiroka, arnasestuka, ahapeka, biraka, zaunka, atzeraka, isilka, erdizka, marmarka, bultzaka, jauzika, zotinka, esaka, segika, aldizka, saltoka, txandaka, atalka, kolpeka, txaloka, taldeka, balantzaka, gordeka, erreguka, barrezka, musuka, algaraka, intzirika, keinuka eta abar.

Ikusten denez, kategoria bat baino gehiagori erants dakioke atzizki hau. Izen konkretuei, bizidun zein bizigabeei erants diezaiekegu, ‘bila ibili/joan’… adierako adberbioa sortzeko: arrainka, egurka, urzoka… Gure Pelo / Hasi zen arrainka, / Sakekin miaka (Oxobi); Urzoka joan zen eta ostiraliaz geroz etzen ageri (Herria). Nolanahi ere, oso adibide gutxi ditugu eredu honetakoak, Iparraldekoak guztiak. Izen bizigabeei erantsirik, bi modutako balioak har ditzake sortzen den adberbioak: batetik, oinarriak adierazten duena eginez (bultzaka, eztulka, jauzika, keinuka, tiroka, zirika); bestetik, oinarriak adierazten duenaz kolpea emanez (harrika, mazoka, ostikoka, ukabilka…). Hualdek eta Ortiz de Urbinak (2003) diotenaren arabera, baliabidea (‘tresna’) edo ‘modua’ adierazten dute aditzondo hauek. Beste batzuetan, ‘zein maiztasunez’ adierazten du adberbioak (errepikatzea, Hualdek eta Ortiz de Urbinak diotenez); izenak eta zenbatzaileak ere izan daitezke oinarri adiera honetan: binaka, bosnaka, ehunka, epeka, hamarnaka, hilabeteka ‘hilabetez hilabete’, hirunaka, milaka, taldeka, urteka. Aditzoinari ere erants dakioke -ka (eskainka, joka, txistu-jaurtika). Modua adierazten du erabilera honetan.

Bestela, -z postposizioari (barrezka, galdezka) eransten zaio (§ 6.3.8); eta adberbioari (han-hemenka, pixkanaka), aditzoinari (eskainka, jaurtika…) eta abar. Izen bizidunekin batzuetan ‘bila ibili/joan…’ adierako adberbioa sortzeko ere balio du, nahiz holako adibideak ez diren ugariak: Arrainka joan zen. Aditzondo hauek tresna, modua, maiztasuna… adierazten dute. Zenbatzaileak ere izan daitezke oinarri: binaka, bosnaka, milaka… Eta kontatze edo zenbatze izenak ere: hilabeteka, urteka, orduka, epeka eta abar.

22.2.2d Adberbio eratorriak sortzeko hirugarren atzizkia -(e)ro da (§ 6.2.5). Garai batean euskalki guztietan erabilia, egun Hegoaldera mugatzen da. Izenei eransten zaie, batetik, eta maiztasuna adierazten dute batez ere. Holakoak ditugu honako hauek: arratsaldero, arratsero, asteartero, astero, eguerdiro, hamabostero, hilabetero, ilunabarrero, minutuero, orduero, segundoero, udaberriro, udazkenero, une oro, aldiro.

Zuzenean bokalez bukatutako izenki (biziro, errukarriro) edo adberbio batzuei (astiro) ere ezartzen zaie, eta bokal hori -e baldin bada, arau fonologikoa ezartzen da: luze → luzaro¹⁸³. Mitxelenaren iritziz orokorra zatekeen atzizki hau aditzondo berriak sortzeko, nahikoa ihartua dagoela esango genuke. Aspaldi samar sortutako astiro, berriro, dongaro, geldiro, luzaro, oparo, osoro, zeharo… erabiltzen ditugu oraindik ere, baina ez dugu berririk sortu.

Hitza kontsonantez bukatzen bada, tartean -ki- eskatzen dute: samur → samurkiro. Batzuetan bokalez amaitzen bada ere: anaikiro. Beraz, bi atzizki baliatzen ditugu holako adberbioak sortzeko: -ro eta -kiro. Holako adberbioek gehiago ‘modua’ (zentzu zabalean) edo adierazten dute. Bi atzizkien arteko hurrenkera aldakorra da: egiazkiro, emekiro, gaingiroki, handikiro/handiroki, maitakiro/maitaroki, zorrozkiro…

Lehen sailekoak (-ro) honako hauek ditugu: adierazgarriro, ageriro, aintzagarriro, arrikugarriro, aspergarriro, astiro, berriro, betiro, biziro, errukarriro, etsigarriro, eztiro, garbiro, gogaikarriro, higuingarriro, hunkigarriro, ikaragarriro, izugarriro, luzaro, miragarriro, miresgarriro, zeharo, zoragarriro. Azkueren ustez astiro adberbioa asti (‘lasai, mantso’) adjektibo zaharretik etor daiteke (1923-1925 I: 241; II: 418).

Eta bigarren sailekoak (-kiro) beste hauek: anaikiro, apalkiro, astunkiro, atseginkiro, azkarkiro, basakiro, berezikiro, bigunkiro, desatseginkiro, desberdinkiro, desegokiro, egokiro, emekiro, ezegokiro, geldikiro, gizonkiro, goibelkiro, gozokiro, handikiro, lasaikiro, leunkiro, lizunkiro, maitekiro, motelkiro, nabarmenkiro, segurkiro, xamurkiro, zorrozkiro, zuzenkiro.

Mitxelenak dio atzizki hau oso emankorra izan dela euskararen historian adberbioak sortzeko, nahiz gaur erabilera mugatuagoa duen. Adibideetan ikusten denez, oinarrian kategoria askotako hitzak ikusiko ditugu: izena (astero), adjektiboa (garbiro), adberbioa (emekiro) eta abar.

Euskaraz orduero (orduoro, orduro) erabili izan da beti. Berdin egunero edo astero, eta gainerakoak, maiztasuna adierazteko. Hori da literaturan eta ahozko erabileran tradizioa duen moldea eta ez, betiko erabileraren ondoan, azken urteotan hedatu den zenbatzailedun sintagmari ere eranstea, *bi orduero, *ordi erdiero, *bi hilero, *hiruhilero, *lau astero eta holakoak erabiltzen hasi dira (ez dira adibide idatziak ere falta egungo testuetan). Horrek ez du tradiziorik euskaraz, egia esateko. Bi orduz behin, bi ordutik behin, hamabost egunetik behin, hamabost egunean behin edo bi ordutik, besterik gabe, erabili izan da beti: Bi ordutik pasatzen da autobusa.

22.2.2e -to ere erabiltzen dugu euskaraz adberbio eratorriak sortzeko (§ 6.2.6). Esan daiteke -ki atzizkiaren parekoa dela, baina atzizki hau da, beharbada, adberbioak sortzeko atzizkien artean emankortasun apalena erakusten duena. Hola sortzen diren adberbioak batez ere bizkaieraz ageri dira eta ez dira asko (sudurkariaren ondotik herskaria ahostun bihurtzen da): egundo, ondo, ederto, hobeto, polito, polikitto, txarto, eta baten bat gehiago. Ontsatto ere sail honetakoa da, batez ere zubereraz erabilia.

Ez dirudi -to atzizkia batere emankorra denik, zernahi gisaz¹⁸⁴.

22.2.2f Adberbioak sortzen ditu -la atzizkiak ere, baina erabilera mugatua du arras, eta ez da batere emankorra: honela, horrela, hola, hala, bestela. Hauek guztiak beste atal batean azaltzen dira (§ 22.6).

22.2.2g EGLU-I liburukian (316) esaten da -ik partitibo marka hartzen duten hitzak, oinarrian izena (poz), adjektiboa (isil, on, bakar, zut), adberbioa (orain)… dutela ere, adberbio bihurtzen direla: pozik, isilik, onik, bakarrik, zutik, orainik… Egia da bakarrik utzi dugu, isilik gelditu da eta holakoetan, berez, adberbio baten, edo adberbio antzeko zerbaiten funtzioa dutela forma horiek. Partitiboa deitzen dugun horrek (beraz, egokiago litzateke -ik amaiera duten sintagmez aritzea, besterik gabe) funtzio bat baino gehiago du. Batetik, determinatzaile gisa har daiteke (ikus SEG): Ogia erosi dut / ez dut ogirik erosi. Baina bestetik, batzuetan adberbio erabilera du: Zutik egon dira ordu osoa. Eta -ta amaiera hartzen duten sintagmek ere adberbio erabilera dute: Eserita egon dira ordu osoa. Badirudi, hortaz, bi -ik ditugula.

22.2.2h Holako atzizkien bidez sorturiko adberbioak elkarren artean trukagarriak dira batzuetan: ongi eta ondo, edo ederki eta ederto, esate baterako. Edo osoki eta osoro. Badirudi, hala ere -ki eta -ik partitiboa adberbio erabileran ezin direla beti eta besterik gabe trukatu: onik eta ongi, bizirik eta biziki, adibidez, ez dira esanahi bereko adberbioak. Beste argudiobide bat partitiboa hemendik kentzeko.

Goiko moduko atzizki horien bidez sortutako adberbioen pareko edo antzeko izan daitezke, azkenik, kasu marken bidez sortutako adberbioak ere: itsuan eta itsuki; oihuz eta oihuka; berriz eta berriro.

¹⁸¹ Izen batzuek ere hartzen dute atzizkia, baina oso markatuak dira: andreki, gizaki, gizonki, jendaki, ardiki, liburuki… esate baterako: […] erlijio honetan edo hartan sartzen dira gizaki eta andreki guziak […] (Mendiburu); Urtean hiruretan zure gizonki guziak agertuko dira zure Jainko jaunaren aitzinera (Duvoisin); […] asperkundea egiten dut entzun ez nauten jendaki guzien gainean (Duvoisin).

¹⁸² Dena den, -ka atzizkia erantsirik, hitz berriak hartzen duen kategoria dela eta, ikus 11. kapitulua: § 11.10 (“-ka formak: zenbatzaileak, aditzak, postposizio sintagmak eta adberbioak”).

¹⁸³ De Rijkek (2008) “minor apocope” deitzen du fenomeno hau, eta Hualdek (1991) “vowel lowering process”.

¹⁸⁴ Txikigarri bezala ere erabiltzen da, palatalizatua batzuetan (-txo txikigarriaren parekoa litzateke, nahiz horrek ez duen esan nahi bi txikigarriek banakuntza bera duten), baina orduan ez da adberbioa: izenekin (alabatto, andanatto, aulkitto, auzitto, mutiko, neskato, ttantto, zakuto, bidetto, bulegotto, egonalditto, elizatto, emaztetto, eskutto…), adjektiboekin (ahultto, laburtto, iluntto, luzetto, ttipitto, txikito…), adberbioekin (aitzintto, askitto…), bat zenbatzailearekin (batto) eta abar.