Euskararen Gramatika

22.2.1. Adberbio bakunak

22.2.1a Adberbio bakunak, lexemari dagokionez, osagai bakarrekoak dira: gaur eta atzo, adibidez. Euskalki guztietan badira holako adberbioak, nahiz ez diren denak hizkera guztietara hedatzen: esate baterako, usu adberbioaren erabilera mugatuagoa da, hizkerei dagokienez, gero adberbioarena baino. Beste batzuetan, hitz bera izanik ere, esanahia aldatzen da hizkera batetik bestera: sarri adberbioak ‘askotan’ esan nahi du euskalki batzuetan, edo ‘berehala, gero’ beste batzuetan.

22.2.1b Gaurko testuetan adberbio bakun erabilienen artekoak honako hauek dira¹⁸⁰: aiduru, aise, arau, ardura, atzo, aurtemein, aurten, bart, beti, bihar, doi, egun, etzi, gaur, gero, geurtz, iaz, jada, orain, sobera, sarri, ziplo. Horietako batzuk arruntak dira euskalki guztietan: aurten, beti, bihar, etzi, gero… Beste batzuk, ordea, euskalki batzuetan bakarrik erabiltzen dira.

22.2.1c Doi adberbio gisa ezagunago dugu, baina izen edo adjektibo bezala ere ageri da tradizioan: ‘justu behar dena’ edo esan nahi du. Hori ikusten da adibide hauetan: Ez dugu jan-edanean eta beztimentetan soberaniarik galdegiten: doiaz elikatzen, iragaiten eta kontentatzen gara (Axular); Egun-argia joana zen eta nire lantegia argizagi batzuen argi doietan neukan (Mitxelena); Nitan zen aberastasun doi hori baliatzeagatik (Larre); Beren burua gabe atxikituko badute ere maiz, umeen hazteko eta altxatzeko doia (J. Etxepare); Kontuen eskatze hori doi bat harrigarria da (X. Arbelbide).

Baina adberbio gisa ere erabiltzen dugu egun, batez ere Iparraldean (batzuetan artikulua eta guzti): Ahoa doi irekitzen du eta irekitzen duzu, eta guztiarekin ere arnegu eta juramentu egiten ari zara (Axular, “Ez du ahoa ireki baizik egin…”); Eta doi-doia hiru milioik ongi ahoskatzen zuten eta izikiriatzen zekiten beren frantsesa (Xarriton); Etxartek Bozen ihesa doi-doia ikasi zuen (Borda); Eta zenbait aipamen —“bederatzi ahizpez maiteki hazia”— doi aipatu, letratuentzat argi, eta besteentzat ilun izan daitezen (Mitxelena).

¹⁸⁰ Hau UPV/EHUko Euskara Institutuak garatu duen aplikazio batean ikus daiteke: https://www.ehu.eus/ehg/ehme