Euskararen Gramatika

22.2. Adberbioen sailkapen formala: adberbio bakunak, eratorriak eta elkartuak

Erakusten duten forma hartzen badugu kontuan, adberbioak era askotakoak dira euskaraz: atzo, beti, ederki, lasterka, berriro, norbait, nonbait, aurten, gainera… batzuk aipatzearren. Zerrenda horretan atzo eta beti adberbio bakunak dira, soilak, ez da hitz horien barnean bestelako morfemarik bereizten. Ederki, lasterka eta berriro, aldiz, eratorriak direla esaten dugu, berez beregaina den hitz batean oinarriturik (eder, laster, berri), atzizki bat erantsirik (-ki, -ka, -ro) adberbioak sortzen baitira. Noizbait eta nonbait konposatuak, dira, elkartuak, bi lexemak (noiz-bait, non-bait) osatzen baitituzte. Azkenik, esan dezagun badirela euskaraz zenbait hitz, jatorriz adberbio izan gabe, guztiz adberbializatuak gelditu direnak: aurten, inguruan, esate baterako. Horietako batzuetan hiztunak galdu du guztiz haien jatorriaren kontzientzia (aurten horretan ez du ikusten inesiboaren marka), eta beste batzuetan, lehentxeago esan gisan, hitz berak adberbio balioa izan dezake batzuetan (Inguruan egongo da nonbait) edo postposizio aske arrunta da (Etxe inguruan ikusi dugu).

22.2.1. Adberbio bakunak

22.2.1a Adberbio bakunak, lexemari dagokionez, osagai bakarrekoak dira: gaur eta atzo, adibidez. Euskalki guztietan badira holako adberbioak, nahiz ez diren denak hizkera guztietara hedatzen: esate baterako, usu adberbioaren erabilera mugatuagoa da, hizkerei dagokienez, gero adberbioarena baino. Beste batzuetan, hitz bera izanik ere, esanahia aldatzen da hizkera batetik bestera: sarri adberbioak ‘askotan’ esan nahi du euskalki batzuetan, edo ‘berehala, gero’ beste batzuetan.

22.2.1b Gaurko testuetan adberbio bakun erabilienen artekoak honako hauek dira¹⁸⁰: aiduru, aise, arau, ardura, atzo, aurtemein, aurten, bart, beti, bihar, doi, egun, etzi, gaur, gero, geurtz, iaz, jada, orain, sobera, sarri, ziplo. Horietako batzuk arruntak dira euskalki guztietan: aurten, beti, bihar, etzi, gero… Beste batzuk, ordea, euskalki batzuetan bakarrik erabiltzen dira.

22.2.1c Doi adberbio gisa ezagunago dugu, baina izen edo adjektibo bezala ere ageri da tradizioan: ‘justu behar dena’ edo esan nahi du. Hori ikusten da adibide hauetan: Ez dugu jan-edanean eta beztimentetan soberaniarik galdegiten: doiaz elikatzen, iragaiten eta kontentatzen gara (Axular); Egun-argia joana zen eta nire lantegia argizagi batzuen argi doietan neukan (Mitxelena); Nitan zen aberastasun doi hori baliatzeagatik (Larre); Beren burua gabe atxikituko badute ere maiz, umeen hazteko eta altxatzeko doia (J. Etxepare); Kontuen eskatze hori doi bat harrigarria da (X. Arbelbide).

Baina adberbio gisa ere erabiltzen dugu egun, batez ere Iparraldean (batzuetan artikulua eta guzti): Ahoa doi irekitzen du eta irekitzen duzu, eta guztiarekin ere arnegu eta juramentu egiten ari zara (Axular, “Ez du ahoa ireki baizik egin…”); Eta doi-doia hiru milioik ongi ahoskatzen zuten eta izikiriatzen zekiten beren frantsesa (Xarriton); Etxartek Bozen ihesa doi-doia ikasi zuen (Borda); Eta zenbait aipamen —“bederatzi ahizpez maiteki hazia”— doi aipatu, letratuentzat argi, eta besteentzat ilun izan daitezen (Mitxelena).

22.2.2. Adberbio eratorriak

22.2.2a Baditugu adberbio eratorriak ere. Izena, adjektiboa, aditza nahiz beste adberbio bat oinarri harturik, eta horri adberbio atzizki bat erantsirik sortzen ditugu adberbio eratorriak. Adberbioak sortzeko atzizki nagusiak honako hauek dira: -ki (apalki), -ka (lasterka), -ro (minutuero), -to (ederto) eta -la (horrela).

22.2.2b -ki atzizkiak batzuetan -gi aldaera erakusten du (§ 6.2.4 atalean aztertzen da xeheki gai hau).

Kualitatea adierazten duten izenondoek, maileguak izan nahiz ez, hartzen dute, oro har, atzizki hau: garbiki, oneski, segurki. Eta adjektiboa balioa duten izenek ere: gizonki.

Gaingiroki berezia da, morfologiari dagokionez: gainkirotik sortua, Axularrek erabiltzen du, eta gero berriz ere XX. mendean berreskuratzen da euskara landuan.

Euskara modernoan hizkuntzak behar dituen hitz berriak sortzeko ezinbesteko lanabesa dela dirudi: Mintzaira horrek zein abilki eta errazki moldatzen dituen hitzak (Joanategi); Zein abilki praktikatzen duan hire ofizioa! (Larzabal); Automatikoki begiak itxi zituen, eta neskaren amorruari berriro aurre egiteko prestatu zen (Olarra).

Partizipioek ere har dezakete atzizki hau: deliberatuki, markatuki, ohartuki eta abar¹⁸¹.

Egungo idazleen artean oso erabilia da ezinbestean, aski emankorra delako. Ez hori bakarrik: batzuetan, hola sortzen diren adberbioek lekua jaten diete adizlagun arruntei: itsuan adizlagunaren ordez itsuki erabiltzea ez da gauza arraroa. Edo zorrotz jokatu esan beharrean zorrozki jokatu esateko joera ere igartzen da batzuetan. Ez da hori, dena den, egungo euskararen kontua, gisa horretako adibideak tradizioan ere ageri baitira.

Askotan, ordea, -z postposizioa nahikoa da adberbioak sortzeko: airez, eskuz, hitzez, bihotzez eta abar. Horrek ez du kentzen, zernahi gisaz, -ki ere gaineratzeko: egiazki, ohorezki, zentzuzki, dolorezki, handizki, moldakaizki…: Ohorezki hartu genuen Baionako apezpikua (Larzabal); Justu oro egonen da haietan goiti airian. Eta egonen da eskuinetik jujearen aldean bekatariak dolorezki sugarrean lurrean hariketa dantzuteno sententzia gainean (Etxepare); Baina hark mehatxatzen zituen handizki ez zitezen ager (Haraneder). Baina emankortasun mugatua du eredu honek, oro har -z bera aski izaten da-eta aditzondo balioa emateko: hitzez, eskuz… (ez *hitzezki, *eskuzki…).

22.2.2c Sail honetan aipatu behar den bigarren atzizkia -ka da¹⁸² (ikus § 6.2.3): lasterka, korrika, oihuka, ehunka, pixkanaka, gainezka, tarteka, joka, apurka, presaka, zeharka, galdezka, irrika, dozenaka, norgehiagoka, dardarka, arrastaka, banaka, garrasika, hemenka, bueltaka, bakarka, tiraka, deika, milioika, noizbehinka, tiroka, arnasestuka, ahapeka, biraka, zaunka, atzeraka, isilka, erdizka, marmarka, bultzaka, jauzika, zotinka, esaka, segika, aldizka, saltoka, txandaka, atalka, kolpeka, txaloka, taldeka, balantzaka, gordeka, erreguka, barrezka, musuka, algaraka, intzirika, keinuka eta abar.

Ikusten denez, kategoria bat baino gehiagori erants dakioke atzizki hau. Izen konkretuei, bizidun zein bizigabeei erants diezaiekegu, ‘bila ibili/joan’… adierako adberbioa sortzeko: arrainka, egurka, urzoka… Gure Pelo / Hasi zen arrainka, / Sakekin miaka (Oxobi); Urzoka joan zen eta ostiraliaz geroz etzen ageri (Herria). Nolanahi ere, oso adibide gutxi ditugu eredu honetakoak, Iparraldekoak guztiak. Izen bizigabeei erantsirik, bi modutako balioak har ditzake sortzen den adberbioak: batetik, oinarriak adierazten duena eginez (bultzaka, eztulka, jauzika, keinuka, tiroka, zirika); bestetik, oinarriak adierazten duenaz kolpea emanez (harrika, mazoka, ostikoka, ukabilka…). Hualdek eta Ortiz de Urbinak (2003) diotenaren arabera, baliabidea (‘tresna’) edo ‘modua’ adierazten dute aditzondo hauek. Beste batzuetan, ‘zein maiztasunez’ adierazten du adberbioak (errepikatzea, Hualdek eta Ortiz de Urbinak diotenez); izenak eta zenbatzaileak ere izan daitezke oinarri adiera honetan: binaka, bosnaka, ehunka, epeka, hamarnaka, hilabeteka ‘hilabetez hilabete’, hirunaka, milaka, taldeka, urteka. Aditzoinari ere erants dakioke -ka (eskainka, joka, txistu-jaurtika). Modua adierazten du erabilera honetan.

Bestela, -z postposizioari (barrezka, galdezka) eransten zaio (§ 6.3.8); eta adberbioari (han-hemenka, pixkanaka), aditzoinari (eskainka, jaurtika…) eta abar. Izen bizidunekin batzuetan ‘bila ibili/joan…’ adierako adberbioa sortzeko ere balio du, nahiz holako adibideak ez diren ugariak: Arrainka joan zen. Aditzondo hauek tresna, modua, maiztasuna… adierazten dute. Zenbatzaileak ere izan daitezke oinarri: binaka, bosnaka, milaka… Eta kontatze edo zenbatze izenak ere: hilabeteka, urteka, orduka, epeka eta abar.

22.2.2d Adberbio eratorriak sortzeko hirugarren atzizkia -(e)ro da (§ 6.2.5). Garai batean euskalki guztietan erabilia, egun Hegoaldera mugatzen da. Izenei eransten zaie, batetik, eta maiztasuna adierazten dute batez ere. Holakoak ditugu honako hauek: arratsaldero, arratsero, asteartero, astero, eguerdiro, hamabostero, hilabetero, ilunabarrero, minutuero, orduero, segundoero, udaberriro, udazkenero, une oro, aldiro.

Zuzenean bokalez bukatutako izenki (biziro, errukarriro) edo adberbio batzuei (astiro) ere ezartzen zaie, eta bokal hori -e baldin bada, arau fonologikoa ezartzen da: luze → luzaro¹⁸³. Mitxelenaren iritziz orokorra zatekeen atzizki hau aditzondo berriak sortzeko, nahikoa ihartua dagoela esango genuke. Aspaldi samar sortutako astiro, berriro, dongaro, geldiro, luzaro, oparo, osoro, zeharo… erabiltzen ditugu oraindik ere, baina ez dugu berririk sortu.

Hitza kontsonantez bukatzen bada, tartean -ki- eskatzen dute: samur → samurkiro. Batzuetan bokalez amaitzen bada ere: anaikiro. Beraz, bi atzizki baliatzen ditugu holako adberbioak sortzeko: -ro eta -kiro. Holako adberbioek gehiago ‘modua’ (zentzu zabalean) edo adierazten dute. Bi atzizkien arteko hurrenkera aldakorra da: egiazkiro, emekiro, gaingiroki, handikiro/handiroki, maitakiro/maitaroki, zorrozkiro…

Lehen sailekoak (-ro) honako hauek ditugu: adierazgarriro, ageriro, aintzagarriro, arrikugarriro, aspergarriro, astiro, berriro, betiro, biziro, errukarriro, etsigarriro, eztiro, garbiro, gogaikarriro, higuingarriro, hunkigarriro, ikaragarriro, izugarriro, luzaro, miragarriro, miresgarriro, zeharo, zoragarriro. Azkueren ustez astiro adberbioa asti (‘lasai, mantso’) adjektibo zaharretik etor daiteke (1923-1925 I: 241; II: 418).

Eta bigarren sailekoak (-kiro) beste hauek: anaikiro, apalkiro, astunkiro, atseginkiro, azkarkiro, basakiro, berezikiro, bigunkiro, desatseginkiro, desberdinkiro, desegokiro, egokiro, emekiro, ezegokiro, geldikiro, gizonkiro, goibelkiro, gozokiro, handikiro, lasaikiro, leunkiro, lizunkiro, maitekiro, motelkiro, nabarmenkiro, segurkiro, xamurkiro, zorrozkiro, zuzenkiro.

Mitxelenak dio atzizki hau oso emankorra izan dela euskararen historian adberbioak sortzeko, nahiz gaur erabilera mugatuagoa duen. Adibideetan ikusten denez, oinarrian kategoria askotako hitzak ikusiko ditugu: izena (astero), adjektiboa (garbiro), adberbioa (emekiro) eta abar.

Euskaraz orduero (orduoro, orduro) erabili izan da beti. Berdin egunero edo astero, eta gainerakoak, maiztasuna adierazteko. Hori da literaturan eta ahozko erabileran tradizioa duen moldea eta ez, betiko erabileraren ondoan, azken urteotan hedatu den zenbatzailedun sintagmari ere eranstea, *bi orduero, *ordi erdiero, *bi hilero, *hiruhilero, *lau astero eta holakoak erabiltzen hasi dira (ez dira adibide idatziak ere falta egungo testuetan). Horrek ez du tradiziorik euskaraz, egia esateko. Bi orduz behin, bi ordutik behin, hamabost egunetik behin, hamabost egunean behin edo bi ordutik, besterik gabe, erabili izan da beti: Bi ordutik pasatzen da autobusa.

22.2.2e -to ere erabiltzen dugu euskaraz adberbio eratorriak sortzeko (§ 6.2.6). Esan daiteke -ki atzizkiaren parekoa dela, baina atzizki hau da, beharbada, adberbioak sortzeko atzizkien artean emankortasun apalena erakusten duena. Hola sortzen diren adberbioak batez ere bizkaieraz ageri dira eta ez dira asko (sudurkariaren ondotik herskaria ahostun bihurtzen da): egundo, ondo, ederto, hobeto, polito, polikitto, txarto, eta baten bat gehiago. Ontsatto ere sail honetakoa da, batez ere zubereraz erabilia.

Ez dirudi -to atzizkia batere emankorra denik, zernahi gisaz¹⁸⁴.

22.2.2f Adberbioak sortzen ditu -la atzizkiak ere, baina erabilera mugatua du arras, eta ez da batere emankorra: honela, horrela, hola, hala, bestela. Hauek guztiak beste atal batean azaltzen dira (§ 22.6).

22.2.2g EGLU-I liburukian (316) esaten da -ik partitibo marka hartzen duten hitzak, oinarrian izena (poz), adjektiboa (isil, on, bakar, zut), adberbioa (orain)… dutela ere, adberbio bihurtzen direla: pozik, isilik, onik, bakarrik, zutik, orainik… Egia da bakarrik utzi dugu, isilik gelditu da eta holakoetan, berez, adberbio baten, edo adberbio antzeko zerbaiten funtzioa dutela forma horiek. Partitiboa deitzen dugun horrek (beraz, egokiago litzateke -ik amaiera duten sintagmez aritzea, besterik gabe) funtzio bat baino gehiago du. Batetik, determinatzaile gisa har daiteke (ikus SEG): Ogia erosi dut / ez dut ogirik erosi. Baina bestetik, batzuetan adberbio erabilera du: Zutik egon dira ordu osoa. Eta -ta amaiera hartzen duten sintagmek ere adberbio erabilera dute: Eserita egon dira ordu osoa. Badirudi, hortaz, bi -ik ditugula.

22.2.2h Holako atzizkien bidez sorturiko adberbioak elkarren artean trukagarriak dira batzuetan: ongi eta ondo, edo ederki eta ederto, esate baterako. Edo osoki eta osoro. Badirudi, hala ere -ki eta -ik partitiboa adberbio erabileran ezin direla beti eta besterik gabe trukatu: onik eta ongi, bizirik eta biziki, adibidez, ez dira esanahi bereko adberbioak. Beste argudiobide bat partitiboa hemendik kentzeko.

Goiko moduko atzizki horien bidez sortutako adberbioen pareko edo antzeko izan daitezke, azkenik, kasu marken bidez sortutako adberbioak ere: itsuan eta itsuki; oihuz eta oihuka; berriz eta berriro.

22.2.3. Adberbio elkartuak

22.2.3.1. Adberbio elkartu motak

Hauek dira ondoren aztertuko diren adberbio elkartuak: galdetzaileen gainean eraikiak (edonon, nonbait, nonahi, nonbait… eredukoak); dvandvak (han-hemen eredukoak), mendekotasunezko adberbio elkartuak (mutur-joka, larru-hutsik… eredukoak), eta hots uzardurak (kili-kili, txor-txor…).

22.2.3.2. Galdetzaileetan oinarritu adberbioak

EGLU-I liburukian (316-317) galdetzaileei edo- eta -bait, -nahi eta -i hizkiak gaineraturik osatutako adberbio elkartuak aipatzen dira: edonon, edonoiz, edonola; nonbait, noizbait, nolabait; nonahi, noiznahi, nolanahi; inon, inoiz eta inola. Horiek guztiak aski arruntak dira egungo hizkeretan, eta literaturan ere tradizioa dute.

Noizbait (noizbeit, noizpait, noxbait, nozbait, nosbaita, nuzpait…) euskalki eta garai guztietan erabili izan da. Esanahi bat baino gehiago du. Batzuetan ‘halako batean’ esan nahi du: Egun bazoaz libertadez, hori noizbait galduko duzu (Lazarraga). ‘Beste garai batean’ ere esan nahi dezake: Nik ere, noizbait sinestu izan dut (Inza). Zenbait kasutan, hurbilago dago ‘batzuetan’ hitzaren esanahitik: Guziarekin ere, noizbait ihardetsi du beldurrez (Pouvreau). Ezezko perpausetan ezezko balioa izan dezake, edo ‘halako batean’ esan nahi duela: Ez dukete ene penek, bada, noizbait mugarik? (Etxeberri Ziburukoa); Nork ez du kanta gainera noizbait, hiru damatxoren beste hura ere? (M. Lekuona). Zenbait kasutan ‘azkenean’ esan nahi du: Noizbait hasi naiz berriz ere lanean, eta egin dut bertze liburu bat (Joanategi); Ahulduko da haren kemena eta isilduko da noizbait haren burrunda (Mitxelena).

Nonbait ere (nunbait, nonbaiten, nonbaisten) euskalki eta garai guztietan erabilia da. ‘Tokiren batean’ adierazi nahi du batzuetan: Horren gogoa beti nonbait dabila (Duvoisin); Bila nabil badenez, izan behar da nonbait, erretaula bat (J. Etxepare). Beste batzuetan ‘segur aski bai’, ‘antza denez’ esan nahi du: Gurea delako nonbait, guretarrekin itsasirik gaudelako (Mitxelena); Herriko jendeak uste du, nonbait, beste arraza bateko laguna dela jakintsua (Villasante). Harridura esaldietan, ‘zalantza gabe’ esan nahi du: Nonbait makila hautsi diozu bizkarrean (Maurice Harriet). Esapide batzuetan ere badu tokia: han nonbait, nonbait han, hor nonbait, nonbait hor (beharrik!, eskerrak!, gutxienekoa!).

Nonahi (non-nahi, nun-nahi, nunai…) batez ere XIX. mendetik aurrera hasten da tokia hartzen. XX. mendean hedatzen da, nahiz bizkaierazko testuetan pixka bat gutxiago ageri den: Eskoletxe berriak nonahi irekitzen zituela (J. Etxepare).

Nonahi honek (noizbait eta nonbait-ek bezala) toki-denborazko kasu markak har ditzake: -tik eta -ra. Baina marka hori lehenbiziko atalak nahiz bigarrenak har ditzake: nondik nahi (tradizioan nondinahi, nundik-nahi, nundinahi, nunti-nahi, nundikan-nahi… ageri dira) edo nonahitik (eta goiko aldaerak): Han xuxentzen eta garbitzen da, zer ere bertzenaz eta nondik nahi makurtu eta lizundu baitzen (Pouvreau); Nonahitik haizea zetorren (Agirre).

Adlatiboan (-ra) ere badira bi aukerak: noranahi eta nonahira. Tradizioan lehenbizikoa ageri da, aldaera bat baino gehiago duela: noratnahi, nuranahi, nuratnahi eta abar. Euskalki guztietan erabilia. Aldiz, nonahira adberbioak ez du lekukotasunik tradizioan, baina gaurko hizkeran badira adibide batzuk: Matematikak, izan ere, nonahira eramaten zaitu! (Jon Muñoz).

Esan dezagun, azkenik, nonahi horren ondoan, non nahitan ere ageri dela: Leialtasuna hain ona da / nonahitan maite gaituzte (Basarri); Jainkoaren eskua ikusten zuten nonahitan eta zernahitan (Villasante).

Edonon eta edonoiz batez ere bizkaieraz idazten dutenen artean dokumentatzen dira: Edonon ageriko da ze itsusia den (Astarloa); Sustrai txarrak edonon eta edonoiz eman dezake kimu berria (Agirre). Edonola, aldiz, ez da horrenbeste erabili, baina egungo literaturan indarra hartzen ari da.

Non-zer moduko galdetzaile dvandvak ere baditugu gure literatura tradizioan eta gramatikako terminologian, noiz-nongo, zer-nola(ko), nor-nori, nor-nori-nork. Hauetan, aldiz, eta juntagailuak irudikatuko luke galdetzaile hauen arteko harremana. Nolanahi ere, emankortasun urrikoak dira bai bata (bi-hiru) eta bai bestea (noiz-nongo). Aitak zer-nola lantzen zuen (J. R. Zubillaga); Bi gorputz aiek gutxi gora-bera non zeuden galdezka, zer nolatan atera bear genitun asmatzearren (I. Alkain eta A. Zavala). Ikus, dena den, § 9.10 atala ere.

22.2.3.3. Adberbio dvandvak

Maila berean dauden bi adberbio elkartzen ditugu, adberbio dvandvak sortzeko (§ 9.4.1): han-hemen, hala nola. Eta hemendik erator ditzakegu adjektibo dvandvak ere, luze-zabaleko.

22.2.3.4. Mendekotasunezko adberbio elkartuak

Mendetasunezko adberbio elkartuetan bigarren osagaia da burua, adberbio kategoriakoa. Lehen osagaia izena izaten da. Izen eta adjektibo elkartuetan bezala, hemen ere elkartu sintetikoak eta bahuvrihi elkartuak bereiz ditzakegu.

22.2.3.4a Osagarri-buru erlazioa dugu bi osagaien artean.

a) Batetik, [aditzoina + -ka] adberbio eratorriak mugakizun dutenak (§ 9.4.3a): aho-zabalka, arrosario esaka.

b) Bila, eske bigarren osagai dutenak: abaro bila, barka eske… (xehetasunak § 9.4.3b atalean).

c) Zain (egon) bigarren osagai duten eguna zabaldu zain, mutil kaiku horiei burura etorri zain egon… (xehetasunak § 9.4.3c atalean).

d) Pasa mugakizun dutenak (§ 9.4.3e): gau-pasa.

e) Berez bizidunen jarduna adierazten dutenak (§ 9.4.3f): kontu-kontari.

22.2.3.4b Badira modifikatzaile-buru erlazio duten adberbioak ere sail honetan (§ 9.5): esku-hutsik, aho-zabalik. Huts bigarren osagai duten elkartuak ere adberbio elkartutzat har ditzakegu: musu huts gelditu zen.

22.2.3.5. Adberbioak eta hots uztardura

Adberbio batzuk hots uztarduren ondorio dira: zurrumurru, bor-bor, kili-kili… Horiek guztiak § 9.6 atalean aztertzen dira.

22.2.4. Adberbio gisa erabilitako bestelako hitzak

22.2.4.1. Hitzak eta adberbioak

Badira hitz batzuk, berez adberbio izan gabe, adberbio gisa erabiltzen ditugunak. Horiek aztertuko dira ondoko lerroetan. Hitz horietako batzuk, jatorriz adberbio ez izanik ere, adberbio gisa lexikalizatu dira, eta forma aldetik ere nekez identifika daitezke jatorrizko hitzekin. Adibidez, hemen adberbioak hau erakuslea da, inesiboan (hau + n). Hirugarren graduan ikusten da garbiago: han (ha + n). Beste zenbaitetan, hitza adberbio gisa lexikalizaturik gertaturik ere, erraz atzeman daiteke jatorria: orduan (ordu + a + n). Horiek osatzen dute lehenbiziko saila.

Badira beste sintagma batzuk adberbializatze bidean daudenak, baina praktikan adberbiotzat hartzen ditugunak: gainera, adibidez. Egia da Teilatu gainera bota zuten pilota esaten denean postposizio arrunt bat dela, baina horren ordez Gainera, pilota teilatura bota zuten esaten badugu, hor zinezko adberbio bat dugu, adberbioaren osaera gardena bada ere. Holakoak dira bigarren sailekoak.

Hirugarren sailean ditugu postposizio garbiak: lagunarekin. Ez ditugu horiek adberbiotzat jotzen.

Beste multzo batekoak ditugu adberbio lanetan erabiltzen ditugun adjektibo garbiak: Dotore dator edo Zorrotz jokatu dute.

Azkeneko sailean daude adberbio gisa erabiltzen ditugun hitz multzoak: batez ere, gutxi gorabehera eta holakoak.

Horiek guztiak ikusiko ditugu ondoko pasarteetan.

22.2.4.2. Adberbio bihurtu diren hitzak

Adberbializazioa erabat burutu duten hitzak ditugu lehenbiziko sailean. Horrelakoak dira, hasteko, historian kasu marka baten bidez sortu adizlagunak, baina gaur egun hiztunek halakotzat ez dituztenak: aurten, hemen eta abar. Hiztun arrunt gutxik ikusten dute hemen adberbioan, esaterako, inesiboaren seinalerik (hau + n). Historian finkatu da forma hori. Gauza bera gertatzen da han adberbioarekin (a/hura + n). Aldiz, hor forman ez da ageriko aztarnarik ere geratzen.

Erabat adberbializatutzat har daitezke kasu marka agerian izan arren, erabiliaren erabiliaz harturiko esanahi bereziagatik edo, hiztunek hitz berri edo diferentetzat dituztenak: orduan, berriz, gainera… Zaila da, jakina, eta ez noraezean erabaki beharrekoa beharbada —batera zein bestera postposizio baten aurrean baikara— marka zirkunstantziala daraman izenkia erabat adberbializatu denentz zehatz erabakitzea. Zergatik, esate baterako, berriz adberbiotzat hartu eta luzaz, ostera, ez? Zalantza horiek hiztegietan ere ageri dira inoiz: batzuetan horrelako hitz bati, adberbiotzat harturik, sarrera berezia eskaintzen zaio, baina beste batzuetan, nahiz itxuraz antzekoa izan, ez.

22.2.4.3. Adberbio bihurtzeko diren hitzak

Beste batzuk adberbializatze bidean daudela esan daiteke, eta hiztegiek ere seinalatzen dute hori: adibidez, neurriz hitza, adberbio gisa ageri da Euskaltzaindiaren Hiztegian, edo Egungo Euskararen Hiztegian (EEHn), baina betiere neurri sarreraren azpiatal gisa, ez beregain. Horrelakoak ditugu, neurri batean, ondoan, ostean, gustura, gora, aurrera, oinez (OEHn sarrera gisa, baina Euskaltzaindiaren Hiztegian edo EEHn azpisarrera gisa), agerian, berritan, birritan, onez, onean, txarrez, txarrean, zuzenean, adibidez, alderantziz, artez, benaz, benetan, zinez, egiaz… Adibideetan ikusten denez, inesiboa eta instrumentala dira honetara gehien egokitzen direnak.

Hirugarren mailan genituzke, azkenik, kasu marka eta guzti izenki garbi izaten segitzen dutenak, hau da, adizlagun bai, baina adberbio ez direnak: mendiz, lagunarekin, leku ederrera… (ikus 19-21. kapituluak).

22.2.4.4. Adberbioak sortzeko beste bide batzuk

Badira, ordea, bestelako adberbializatze bide batzuk ere. Zenbaitetan adjektiboa hartzen dugu, inolako atzizkirik gabe, ez mugatzaile ez kasu markarik, eta adberbio lanetan jarri. Adberbio gisa erabiltzen da, bestelako adberbioen zereginetan. Testuinguru soilak agintzen du aldaketa hori, beste inolako markarik gabe: Lokarriak kate gogor bihurtzen dira itzul-lana neurtitzetan egin behar denean (Mitxelena) vs Gogor ari da (Izeta); Zuela bere buru gainean urrezko koroa bat, eta bere eskuak igitai zorrotz bat (Leizarraga) vs Zorrotz jokatu beharra zeukaten (Tx. Garmendia); Arren bada, Jauna, argi bizi bat egidazu zure adibideak ikasteko (Añibarro) vs Ez dago batere argi, niretzat behintzat (Mitxelena). Adberbio adjektibal ere deitu izan zaie inoiz. Prozesu hau aski arrunta da hizkuntza askotan, dena den.

Perpaus horietan gogor, zorrotz eta argi hitzek nola galdetzaileari erantzuten diote eta ondo, ederki edo beste moduzko adberbioek bete dezaketen lekua betetzen dute. Hona, nahi izanez gero, horrelako erabilera ager dezaketen izenondoen zerrenda laburra: alfer (alfer bizi); apal (apal etorri); argi (argi esan); arin (arin ibili); bikain (bikain jokatu); dotore (dotore jantzi); eroso (eroso ibili); erraz (erraz egin); garbi (garbi mintzatu); jator (jator jokatu); makur (makur atera); zintzo (zintzo ibili); zuzen (zuzen jokatu) eta abar. Batzuetan mailakaturik ageri da adberbioa: Azken aldikotz ez ote dugun ikusi zenbaitek? Biziki argi dago eguna (J. Etxepare); Nola ez baitzen arras argi Sarea ez zuen ikusi (Goihetxe); Gainera, oso dotore jardun du (Berria); Oso ilun zegoen (Lizardi).

Ohart gaitezen erabilera adberbiala duten adjektibo hauek konparazio mailak ere hartzen dituztela: Argala eta hezurtsua zen, eta oso dotore jantzita zegoen (Atxaga); […] sobera luzatuko bainintzateke eta beharbada argiegi mintzatuko […] (Salaburu); Egia da gaztelaniaz ere askoz errazago aurkitzen direla trabari ahoskabeen bilkurak (Oñederra); Idiot savanten kasuak biziki garbi uzten du giza trebetasun bakar bat salbatzen dela beste esparru batzuetako […] (Olarra); Gainera, sukaldea ez da oso zikin egongo (Jokin Muñoz).

Holako adberbioek mugak dituzte, zernahi gisaz. Adberbializatze prozesua ezin da edozein adjektiborekin egin: dotore dabil, zikin dator… bai, baina nekez esango dugu ?txiki bizi da, ?handi ikusi dugu… Muga sintaktikoak ere: gogor ekin dio, bai, baina labur ekin dio ez da hain erraz aurkitzen. Muga lexikoak: garbi jan esaten da, baina itsusi jan nekez (bai, ordea, itsuski jan).

Orobat esan daiteke zenbatzaile zehaztugabeei dagokienez ere: Josetxo aunitz maite dute (Izeta); Ez zaitezela sobera nabarmendu (Izeta); Herabe zen gauza horietaz mintzatzeko, nahiz, bestenaz, ez zen batere motela (J. B. Etxepare).

Holakoetan ez adjektiboa ez zenbatzailea ez daude izenari lotuak, ez izen sintagmaren barnean ez predikatu osagarri bezala ere. Izenarekin ez, aditzarekin dute lotura; baina, jakina, osagai zirkunstantzialak direnez, komunztadurarik gabeko lotura da hori. Gauzak horrela direla, testuinguru soilak agintzen du, adjektibo-zenbatzaile hauek ez baitute erabilera adberbialera eramango dituen inolako morfemarik hartzen.

22.2.4.5. Adberbio gisa erabiliak mugatzailea eta guzti

Zenbaitetan, azkenik, adberbio gisa erabiltzen den izenkia forma absolutuan, mugatzaile eta guzti, agertzen zaigu: Zabal-zabala erori zen; Gosaria doi-doia bukaturik, horra non emakume ezti hura dolorezko itxuran zutitu zen (Jon Muñoz); Kattalin eta Sophiek begiak zabal-zabala ezartzen dituzte (Bidegain).

Azken adibide hori aski adierazgarria da, zeren berez adjektiboa den zabal hitzak artikulua harturik ere (zabal + a), ez du inolako numero komunztadurarik egiten izenarekin: begiak zabalak behar luke izan hor, baina adberbio gisa erabiltzen denez ezin du komunztadura hori egin. Holako adibide gehiago ere aurkitu ditugu idazleen artean: Hurbilago eta tristeago agertzen ziren, gorri-gorria, eguzkiak erreak (X. Arbelbide); Urrundu ziren, isil-isila, Jesusganik (Larregi); Gizon gaizoek atorra dute gerrian xamar petit ageri, eta bi esku hutsak luze-luzea lurrerat dilindan! (J. P. Arbelbide); Gogoetan ari da, kadiran jarririk, zangoa luze-luzea, ohartu gabe minutuen orratza itzultzen ari dela (Bidegain).

Adberbioak gehientasun mailan dagoelarik anitzetan hartzen du mugatzailea: Goraka begiratu du, hurrena zorura, eta hurrenago goraka (Zubizarreta); Eta bentariak […] ahaleginak egin zituen egin, ahal zuen ongiena afaria antolatzen (Ezkiaga); Horretarako ezinbestekoak dira, aurrena, norberaren apaltasuna, hurrena adiskideen iritziak eta, azkena, kritikoen iruzkinak, baina hirurak ala hirurak hain dira urriak… (Zubizarreta). Horiekin batera -ik daramatenak ere aski arruntak dira: Aurren-aurrenik, garbitu egin behar! (Jon Muñoz); Azkenik, urruneko gauzak gerturatu zaizkigu bat-batean (Salaburu). Aldiz, hurrenik adberbioak ez du ia lekukotasunik egungo testu idatzietan, eta tradizioan Mirandek, Erkiagak, Orixek eta Lizardik erabili dute.

Edo artikulurik gabe ere agertzen da inoiz: Ahal den azkarren etxera karta eskribitzea… (Tx. Garmendia).

22.2.4.6. Adberbio gisa erabilitako hitz multzoak

Aipatu behar dira, azkenik, nahitaez hitz elkartua, hau da, hitz berri eta bakarra, osatzen duten eta adberbio gisa erabiltzen diren hitz multzoak. Batzuk tinkoak eta itxiak dira: gutxi gorabehera, noizik behin, bat-batean, behinik behin, batez ere, bide batez, lehenbailehen, lehenengo eta behin eta abar.

Beste batzuk, berriz, irekiak dira, hots, esaeraren osagai bat aldagarria dute: zenbat bider?, bi bider, hamaika bider, hainbat bider, nire kasa, zure kasa eta abar.

¹⁸⁰ Hau UPV/EHUko Euskara Institutuak garatu duen aplikazio batean ikus daiteke: https://www.ehu.eus/ehg/ehme

¹⁸¹ Izen batzuek ere hartzen dute atzizkia, baina oso markatuak dira: andreki, gizaki, gizonki, jendaki, ardiki, liburuki… esate baterako: […] erlijio honetan edo hartan sartzen dira gizaki eta andreki guziak […] (Mendiburu); Urtean hiruretan zure gizonki guziak agertuko dira zure Jainko jaunaren aitzinera (Duvoisin); […] asperkundea egiten dut entzun ez nauten jendaki guzien gainean (Duvoisin).

¹⁸² Dena den, -ka atzizkia erantsirik, hitz berriak hartzen duen kategoria dela eta, ikus 11. kapitulua: § 11.10 (“-ka formak: zenbatzaileak, aditzak, postposizio sintagmak eta adberbioak”).

¹⁸³ De Rijkek (2008) “minor apocope” deitzen du fenomeno hau, eta Hualdek (1991) “vowel lowering process”.

¹⁸⁴ Txikigarri bezala ere erabiltzen da, palatalizatua batzuetan (-txo txikigarriaren parekoa litzateke, nahiz horrek ez duen esan nahi bi txikigarriek banakuntza bera duten), baina orduan ez da adberbioa: izenekin (alabatto, andanatto, aulkitto, auzitto, mutiko, neskato, ttantto, zakuto, bidetto, bulegotto, egonalditto, elizatto, emaztetto, eskutto…), adjektiboekin (ahultto, laburtto, iluntto, luzetto, ttipitto, txikito…), adberbioekin (aitzintto, askitto…), bat zenbatzailearekin (batto) eta abar.